Mexina, polìtica, literadura e àteru… in lìngua sarda

Posts tagged ‘fueddàriu’

Su fueddàriu chi ia a bolli

Arrespundu innoi a su cumentu de Frantziscu a sa lìtera Zeta de su fueddàriu.

Gràtzias, o Frantziscu, po s’agiudu. Su fueddàriu chi tengu in conca deu perou est diferenti meda de una lista simpri de fueddus aici “a unu a unu”. Lista chi fait a agatai in fueddàrius chi nci funt giai de diora e chi a bortas serbint sceti a fai su chi a mei no praxit nudda nudda, est a nai su càrchidu de is fràsias italianas fueddu po fueddu (po ndi biri un’esempru castiai-sì su Casciu italianu-sardu). Finsas su Rubattu, chi puru est arricu meda de fueddus, no fait àteru che a donai una lista de fueddus sardus chi “prus o mancu” currespundint a su fueddu italianu lematisau alfabeticamenti.

S’ùnicu chi assumancu tenit una bisura de “ditzionàriu” est su de Màriu Puddu, chi est prus arricu de esemprus de comenti is fueddus funt impreaus me is fràsias cumpridas. Sa farta de su Puddu est ca custus esemprus funt unu pagu ghetaus apari allistaus de sighida sena ddus fai currespundi a is sentidus diferentis chi is fueddus tenint e chi intamis funt inditaus me is disciniduras in conca a su lema (sena contai ca funt inditaus che a lema totu is bariedadis fonèticas de dònnia fueddu, cun o sena discinidura sena critèriu pretzisu, aici comenti dd’acucat).

Su chi tengu in conca deu po sa parti italianu-sardu est unu fueddàriu fatu a custa manera: in su lema italianu depint essi postus totu is sentidus (accezioni) e is impreus (locuzioni) fitianus cun sa tradusidura in sardu de is cuntzetus chi cussus fueddus o espressadas portant, NO de is fueddus “unu po unu”. Est po cussu chi deu tradusu zona montuosa in “logu de monti”, ca aici naraus in sardu, e est po cussu chi no mi praxit po sa ZTL un’espressada a tipu “zona a tràficu limitau” e propongu “tretu a trastìgiu arregulau” chi assumancu portat fueddus sardus sinzillus. E agoa, cosa de importu chi perunu fueddàriu sardu tenit, est s’impreu de is verbus cun is balentzas (argomenti) insoru: est a nai, cantus e calis cumplementus arreit dònnia verbu? e cussus cumplementus cun cali prepositzioni funt espressaus? (po ndi nai una, andare in macchina in sardu est “andai a màchina”) E calis prepositzionis arreint is agetivus? (po ndi nai una, zoppo da una gamba in sardu est “tzopu a una camba) E cali est s’impreu de su nùmeru de is nòminis? (po ndi nai una, a pranzo abbiamo zucchine (plurali) in sardu est “a prandi teneus crocoriga” (singulari). Totu custas cosas deu ia a bolli agatai in d-unu fueddàriu beni fatu po sa scola: ca po imparai a is pipius nci bolint esemprus cumprius fatus cun su sardu “beru”, chi no boleus chi su sardu de cras siat tambeni de prus unu dialetu de s’italianu.

Su disafiu de su lèssicu agiorronau

Torru a ponni su post chi ia postu duus annus e mesu a oi, ca apu acabau de sterri sa lista de is fueddus de su lèssicu italianu de fundòriu, agiorronendi-ddus a s’ùrtimu fueddàriu bessiu in su 2013, su Devoto Oli minore

Unu de is disafius chi una lìngua de minoria s’agatat a depi binci, chi diaderus bolit lompi a su stadu de ofitzialidadi po totu is imperus formalis puru (scola, mèdius de comunicadura, ofìtzius pùbricus), est a tenni unu fueddàriu “modernu” chi scìpiat andai ainnantis de su connotu de lìngua “de sa ternura” de una sotziedadi de pastoris e massajus po arrennesci a apoderai sa comunicadura de una sotziedadi adelantada oindii giai pusti-industriali.

Est fàtzili a cumprendi difatis ca, finsas lassendi a una parti is neologismus tènnicus (is “idioletus” de is spetzialistas de dònnia campu de su sciri), no emus a podi fai de mancu de sa connoscèntzia e s’imperu cumoni de cussus 10.000 fueddus de fundòriu (chi sa majoria de sa genti connoscit e chi su Ditzionàriu Italianu Sabatini Coletti narat lessico di maggiore disponibilità) chi si serbint po espressai su prus de is cuntzetus chi funt is ainas de sa comunicadura “normali” de dònnia dii, po arrennesci assumancu a ligi unu giornali o a cumprendi una trasmitidura televisiva de gradu linguìsticu mesanu.

Su sardu ddus tenit totu custus fueddus chi candu una personi bilìngua chistionat in italianu imperat dònnia dii e candu chistionat in sardu a fitianu narat su pròpiu fueddu italianu mudendi-ddi sa desinèntzia sceti? No, no ddus tenit etotu. O mellus, a bortas tenit sceti unu fueddu de arregistru “bàsciu” candu is lìnguas statalis modernas in prus tenint àterus fueddus de arregistrus prus artus chi, mancai a calincunu potzant parri “scioraus”, funt imperaus normalmenti de sa genti de cultura mesana-arta e de is mèdius de comunicadura de massa.

E comentichisiat si-nd’acataus luegus cantu podit essi traballosu po unu fueddadori sardu agatai is fueddus giustus po contraddizione, contributo, controllore, convegno, convenzione, convergenza, conversione (po abarrai in su tanti de ses pàginas de su Sabatini Coletti) chi giai sèmpiri ant a bessiri contraditzioni, contributu, controllori, convènniu, conventzioni, convergentza, conversioni (e iat a essi giai meda chi is ùrtimus cuàturu mudessint su prefissu a cun- e su penùrtimu su sufissu a -èntzia).

Sa chistioni est chi su sardu bollat essi una lìngua (cun su fueddàriu suu) o bollat abarrai dialetu de s’italianu (no sceti politicamenti comenti est, ma finsas linguisticamenti). Chi in duas pàginas sceti de unu ditzionàriu Italianu-Sardu bessiu s’annu passau fait a agatai cosas che “fatiga pesanti”, “impugnai unu testamentu”, “est possìbili chi bengia”, “tengiu s’impressioni”, “s’incidenti est imputàbili a sa disattenzioni”, “garantiri s’impunidadi”, “facci tosta”, ndi bessit a pillu ca si boleus acuntentai de pigai sa lìngua italiana de oi, nci-dda tragai pari-pari aìnturu de su sardu (bestendi-dda sceti a bisura sarda) e nai ca est sa lìngua sarda de oi, mancai boghendi sa troga de su lèssicu internatzionali o ca sa genti no iat a cumprendi fueddus “imbentaus”. Ma chi est aici, a ita serbit a tenni una lìngua chi est bona sceti a ndi “trasliterai” un’àtera? Po cussu etanti no est mellus a chistionai in italianu etotu, chi totus connosceus, cumprendeus e fueddaus?

Est custu su disafiu chi su sardu de su 2000 s’agatat ananti: bessiri lìngua de oi apoderendi is fueddus, sa strutura, sa faidura sua, chena si lassai “fai” de sa lìngua dominadora.

Po cussu m’est bènnia a conca s’idea de unu fueddàriu “modernu” normalisau (chi punnit duncas a essi ofitziali) chi dongat is ainas po tradusi cussus 10.000 fueddus (e candu no fait, po arrennesci assumancu a assetiai is cuntzetus in faiduras sintzillas) arrespetendi su gèniu de sa lìngua. Pighendi tres fueddàrius “essentzialis” de sa lìngua italiana, su Vocabolario Zingarelli minore, Zanichelli 2001, chi arregistrat cun d-unu marchixeddu unus 4.500 fueddus de s’italianu fondamentale o di uso più frequente, su Dizionario Essenziale Sabatini Coletti, Sansoni 2005, chi arregistrat sutaliniaus le parole più disponibili, cioè conosciute dalla maggioranza delle persone (chi no ndi narat su nùmeru, ma chi funt unus 9.500) e s’ùrtimu bessiu de pagu, su Devoto Oli minore, 2013, chi arregistrat issu puru cun d-unu marchixeddu is 10.000 fueddus de su lessico di base (mancai boghendi-ndi medas de is àterus duus chi si biit ca cunsiderat propassaus de s’imperu fitianu), fait a ndi bogai a pillu custus fueddus (chi funt in totu 10.283), chi sendi imperaus de su prus de sa genti italiana de oindii, nci depint essi amarolla in su fueddàriu sardu puru.

In custu liòngiu ddoi funt is fueddus cun sa marca gramaticali; is chi funt a caràtiri grussu (siat deretu siat corcaufunt is 10.000 di base de su Devoto Oli (is chi funt corcaus funt is 4.500 “de fundòriu” de su Zingarelli), is chi funt a caràtiri normali (siat deretu de su Sabatini Coletti siat corcau de su Zingarelli) funt is chi fiant arregistraus me is primus duus fueddàrius e chi intamis no funt sinnaus in s’ùrtimu Devoto Oli de su 2013 (fueddus chi ant pèrdiu de importu me is ùrtimus annus).

Tocai piciocus, de traballai po unu “lèssicu sintzillu modernu” gei nci-nd’at. Est sceti a tenni gana de si-nci-ddoi ponni!

Su disafiu de su lèssicu

Unu de is disafius chi una lìngua de minoria s’agatat a depi binci, chi diaderus bolit lompi a su stadu de ofitzialidadi po totu is imperus formalis puru (scola, mèdius de comunicadura, ofìtzius pùbricus), est a tenni unu fueddàriu “modernu” chi scìpiat andai ainnantis de su connotu de lìngua “de sa ternura” de una sotziedadi de pastoris e massajus po arrennesci a apoderai sa comunicadura de una sotziedadi adelantada oindii giai pusti-industriali.

Est fàtzili a cumprendi difatis ca, finsas lassendi a una parti is neologismus tènnicus (is “idioletus” de is spetzialistas de dònnia campu de su sciri), no emus a podi fai de mancu de sa connoscèntzia e s’imperu cumoni de cussus 10.000 fueddus de fundòriu (chi sa majoria de sa genti connoscit e chi su Ditzionàriu Italianu Sabatini Coletti narat lessico di maggiore disponibilità) chi si serbint po espressai su prus de is cuntzetus chi funt is ainas de sa comunicadura “normali” de dònnia dii, po arrennesci assumancu a ligi unu giornali o a cumprendi una trasmitidura televisiva de gradu linguìsticu mesanu.

Su sardu ddus tenit totu custus fueddus chi candu una personi bilìngua chistionat in italianu imperat dònnia dii e candu chistionat in sardu a fitianu narat su pròpiu fueddu italianu mudendi-ddi sa desinèntzia sceti? No, no ddus tenit etotu. O mellus, a bortas tenit sceti unu fueddu de arregistru “bàsciu” candu is lìnguas statalis modernas in prus tenint àterus fueddus de arregistrus prus artus chi, mancai a calincunu potzant parri “scioraus”, funt imperaus normalmenti de sa genti de cultura mesana-arta e de is mèdius de comunicadura de massa.

E comentichisiat si-nd’acataus luegus cantu podit essi traballosu po unu fueddadori sardu agatai is fueddus giustus po contraddizione, contributo, controllore, convegno, convenzione, convergenza, conversione (po abarrai in su tanti de ses pàginas de su Sabatini Coletti) chi giai sèmpiri ant a bessiri contraditzioni, contributu, controllori, convènniu, conventzioni, convergentza, conversioni (e iat a essi giai meda chi is ùrtimus cuàturu mudessint su prefissu a cun- e su penùrtimu su sufissu a -èntzia).

Sa chistioni est chi su sardu bollat essi una lìngua (cun su fueddàriu suu) o bollat abarrai dialetu de s’italianu (no sceti politicamenti comenti est, ma finsas linguisticamenti). Chi in duas pàginas sceti de unu ditzionàriu Italianu-Sardu bessiu s’annu passau fait a agatai cosas che “fatiga pesanti”, “impugnai unu testamentu”, “est possìbili chi bengia”, “tengiu s’impressioni”, “s’incidenti est imputàbili a sa disattenzioni”, “garantiri s’impunidadi”, “facci tosta”, ndi bessit a pillu ca si boleus acuntentai de pigai sa lìngua italiana de oi, nci-dda tragai pari-pari aìnturu de su sardu (bestendi-dda sceti a bisura sarda) e nai ca est sa lìngua sarda de oi, mancai boghendi sa troga de su lèssicu internatzionali o ca sa genti no iat a cumprendi fueddus “imbentaus”. Ma chi est aici, a ita serbit a tenni una lìngua chi est bona sceti a ndi “trasliterai” un’àtera? Po cussu etanti no est mellus a chistionai in italianu etotu, chi totus connosceus, cumprendeus e fueddaus?

Est custu su disafiu chi su sardu de su 2000 s’agatat ananti: bessiri lìngua de oi apoderendi is fueddus, sa strutura, sa faidura sua, chena si lassai “fai” de sa lìngua dominadora.

Po cussu m’est bènnia a conca s’idea de unu fueddàriu “modernu” normalisau (chi punnit duncas a essi ofitziali) chi dongat is ainas po tradusi cussus 10.000 fueddus (e candu no fait, po arrennesci assumancu a assetiai is cuntzetus in faiduras sintzillas) arrespetendi su gèniu de sa lìngua. Pighendi duus fueddàrius “essentzialis” de sa lìngua italiana, su Vocabolario Zingarelli minore, Zanichelli 2001, chi arregistrat cun d-unu marchixeddu unus 4.500 fueddus de s’italianu fondamentale o di uso più frequente, e su Dizionario Essenziale Sabatini Coletti, Sansoni 2005, chi arregistrat sutaliniaus le parole più disponibili, cioè conosciute dalla maggioranza delle persone (chi no ndi narat su nùmeru, ma chi funt unus 9.500) fait a ndi bogai a pillu custus fueddus, chi sendi imperaus de su prus de sa genti italiana de oindii, nci depint essi amarolla in su fueddàriu sardu puru.

In custu liòngiu ddoi funt is fueddus cun sa marca gramaticali (po imoi funt is de A-M, chi funt 5291; de chi apu a acabai sa circa ddoi ant a essi totus); is chi funt a caràtiri corcau funt is 4.500 “de fundòriu” arregistraus de su Zingarelli.

Deu apu inghitzau a ddoi traballai, assumancu po sa norma campidanesa. Candu nd’apu a tenni unu bellu tretu fatu, si-dd’apu a amostai, po si fai biri ita bollu nai po “lèssicu sintzillu modernu”. Ma chi bosàterus puru boleis agiudai a dd’amanniai, finsas in àteras bariedadis de sardu, sa genna gei est aberta (mancu a ddu nai, sceti po is fueddus chi no nci funt in su fueddàriu de su connotu, ca cussus ddus teneus giai in totu is fueddàrius giai imprentaus).