Mexina, polìtica, literadura e àteru… in lìngua sarda

Posts tagged ‘minorias’

Su disafiu de su lèssicu agiorronau

Torru a ponni su post chi ia postu duus annus e mesu a oi, ca apu acabau de sterri sa lista de is fueddus de su lèssicu italianu de fundòriu, agiorronendi-ddus a s’ùrtimu fueddàriu bessiu in su 2013, su Devoto Oli minore

Unu de is disafius chi una lìngua de minoria s’agatat a depi binci, chi diaderus bolit lompi a su stadu de ofitzialidadi po totu is imperus formalis puru (scola, mèdius de comunicadura, ofìtzius pùbricus), est a tenni unu fueddàriu “modernu” chi scìpiat andai ainnantis de su connotu de lìngua “de sa ternura” de una sotziedadi de pastoris e massajus po arrennesci a apoderai sa comunicadura de una sotziedadi adelantada oindii giai pusti-industriali.

Est fàtzili a cumprendi difatis ca, finsas lassendi a una parti is neologismus tènnicus (is “idioletus” de is spetzialistas de dònnia campu de su sciri), no emus a podi fai de mancu de sa connoscèntzia e s’imperu cumoni de cussus 10.000 fueddus de fundòriu (chi sa majoria de sa genti connoscit e chi su Ditzionàriu Italianu Sabatini Coletti narat lessico di maggiore disponibilità) chi si serbint po espressai su prus de is cuntzetus chi funt is ainas de sa comunicadura “normali” de dònnia dii, po arrennesci assumancu a ligi unu giornali o a cumprendi una trasmitidura televisiva de gradu linguìsticu mesanu.

Su sardu ddus tenit totu custus fueddus chi candu una personi bilìngua chistionat in italianu imperat dònnia dii e candu chistionat in sardu a fitianu narat su pròpiu fueddu italianu mudendi-ddi sa desinèntzia sceti? No, no ddus tenit etotu. O mellus, a bortas tenit sceti unu fueddu de arregistru “bàsciu” candu is lìnguas statalis modernas in prus tenint àterus fueddus de arregistrus prus artus chi, mancai a calincunu potzant parri “scioraus”, funt imperaus normalmenti de sa genti de cultura mesana-arta e de is mèdius de comunicadura de massa.

E comentichisiat si-nd’acataus luegus cantu podit essi traballosu po unu fueddadori sardu agatai is fueddus giustus po contraddizione, contributo, controllore, convegno, convenzione, convergenza, conversione (po abarrai in su tanti de ses pàginas de su Sabatini Coletti) chi giai sèmpiri ant a bessiri contraditzioni, contributu, controllori, convènniu, conventzioni, convergentza, conversioni (e iat a essi giai meda chi is ùrtimus cuàturu mudessint su prefissu a cun- e su penùrtimu su sufissu a -èntzia).

Sa chistioni est chi su sardu bollat essi una lìngua (cun su fueddàriu suu) o bollat abarrai dialetu de s’italianu (no sceti politicamenti comenti est, ma finsas linguisticamenti). Chi in duas pàginas sceti de unu ditzionàriu Italianu-Sardu bessiu s’annu passau fait a agatai cosas che “fatiga pesanti”, “impugnai unu testamentu”, “est possìbili chi bengia”, “tengiu s’impressioni”, “s’incidenti est imputàbili a sa disattenzioni”, “garantiri s’impunidadi”, “facci tosta”, ndi bessit a pillu ca si boleus acuntentai de pigai sa lìngua italiana de oi, nci-dda tragai pari-pari aìnturu de su sardu (bestendi-dda sceti a bisura sarda) e nai ca est sa lìngua sarda de oi, mancai boghendi sa troga de su lèssicu internatzionali o ca sa genti no iat a cumprendi fueddus “imbentaus”. Ma chi est aici, a ita serbit a tenni una lìngua chi est bona sceti a ndi “trasliterai” un’àtera? Po cussu etanti no est mellus a chistionai in italianu etotu, chi totus connosceus, cumprendeus e fueddaus?

Est custu su disafiu chi su sardu de su 2000 s’agatat ananti: bessiri lìngua de oi apoderendi is fueddus, sa strutura, sa faidura sua, chena si lassai “fai” de sa lìngua dominadora.

Po cussu m’est bènnia a conca s’idea de unu fueddàriu “modernu” normalisau (chi punnit duncas a essi ofitziali) chi dongat is ainas po tradusi cussus 10.000 fueddus (e candu no fait, po arrennesci assumancu a assetiai is cuntzetus in faiduras sintzillas) arrespetendi su gèniu de sa lìngua. Pighendi tres fueddàrius “essentzialis” de sa lìngua italiana, su Vocabolario Zingarelli minore, Zanichelli 2001, chi arregistrat cun d-unu marchixeddu unus 4.500 fueddus de s’italianu fondamentale o di uso più frequente, su Dizionario Essenziale Sabatini Coletti, Sansoni 2005, chi arregistrat sutaliniaus le parole più disponibili, cioè conosciute dalla maggioranza delle persone (chi no ndi narat su nùmeru, ma chi funt unus 9.500) e s’ùrtimu bessiu de pagu, su Devoto Oli minore, 2013, chi arregistrat issu puru cun d-unu marchixeddu is 10.000 fueddus de su lessico di base (mancai boghendi-ndi medas de is àterus duus chi si biit ca cunsiderat propassaus de s’imperu fitianu), fait a ndi bogai a pillu custus fueddus (chi funt in totu 10.283), chi sendi imperaus de su prus de sa genti italiana de oindii, nci depint essi amarolla in su fueddàriu sardu puru.

In custu liòngiu ddoi funt is fueddus cun sa marca gramaticali; is chi funt a caràtiri grussu (siat deretu siat corcaufunt is 10.000 di base de su Devoto Oli (is chi funt corcaus funt is 4.500 “de fundòriu” de su Zingarelli), is chi funt a caràtiri normali (siat deretu de su Sabatini Coletti siat corcau de su Zingarelli) funt is chi fiant arregistraus me is primus duus fueddàrius e chi intamis no funt sinnaus in s’ùrtimu Devoto Oli de su 2013 (fueddus chi ant pèrdiu de importu me is ùrtimus annus).

Tocai piciocus, de traballai po unu “lèssicu sintzillu modernu” gei nci-nd’at. Est sceti a tenni gana de si-nci-ddoi ponni!

Mitus asuba de su bilinguismu

In d-una bella arraxonada in su blog de s’amiga Alexandra Porcu, apu agatau custu acàpiu a su giassu de unu professori spetzialisau in chistionis de bilinguismu. M’est pràxiu a ddu tradusi in sardu e si-ddu pongu innoi. Mancai me is diis chi benint apu a fai calincunu cumentu puru.

François Grosjean 

Professori Emèritu
Universidadi de Neuchâtel, Svìtzera

Unus cantu mitus asuba de su bilinguismu funt dibàtius in custu lìburu: Bilingual: Life and Reality (Harvard University Press, 2010). Funt arresuminaus innoi.

Su bilinguismu est una cosa pagu spainada.

FARSU. Ant carculau ca prus de sa metadi de sa genti in su mundu est bilìngua, est a nai ca bivit cun duas o prus lìnguas. Su bilinguismu s’agatat in dònnia logu de su mundu, in dònnia pillu sotziali, in dònnia truma de edadi. Finsas me is Logus cun medas monolìnguus, sa percentuali de bilìnguus est arta. Po nai, fait a contai unus 50 millionis de bilìnguus me is Stadus Unius de Amèrica (SUA) in dii de oi.

Is bilìnguus achirint is duas o prus lìnguas insoru in sa pipiesa.

FARSU. Fait a imparai prus lìnguas sendi pipiu, ma sendi piciocheddu e finsas fatus mannus puru. Fait a biri mannus medas chi bessint bilìnguus ca apustis mòvius de unu Logu (o una regioni) a un’àteru depint achiriri una segundu lìngua. Cun su tempus, fait a ddus agatai bilìnguus aicetotu che is pipius chi ant achiriu sa lìngua insoru in sa primu pipiesa (sarvu s’acentu de fueddadori nàsciu). Po arrègula, sa genti bessit bilìngua poita ca sa vida ddi pedit s’imperu pretzisu de duas o prus lìnguas. Custu podit acadessi po mori de disterru, educatzioni, coja amesturada, cuntatu cun àteras trumas linguìsticas aìnturu de unu Logu, e aici nendi.

Is bilìnguus tenint connoscèntzia aguali e perfeta de is lìnguas insoru.

FARSU. Custu est unu mitu chi at tentu vida longa! A sa dereta, is bilìnguus connoscint is lìnguas insoru a su tanti giustu chi ddis serbit. In calincunu podit predominai una lìngua, àterus no sciint ligi e scriri in d-una de is lìnguas insoru, àterus tenint sceti connoscèntzia passiva de una lìngua e, a s’acabu, una minoria pitica meda tenit un’imperu aguali e perfetu de is lìnguas suas. Su chi tocat a si ponni in conca est ca is bilìnguus funt diferentis meda intra issus, aicetotu che is monolìnguus.

Is bilìnguus beriderus no tenint acentu me is lìnguas diferentis insoru.

FARSU. A tenni o a no tenni acentu in d-una lìngua a unu no ddu fait prus o mancu bilìnguu. Dipendit de candu unu at achiriu sa lìngua sua. De fatu, calincunu bilìnguu sciortu e balantzau meda tenit s’acentu de una o de s’àtera lìngua; àterus bilìnguus, prus pagu sciortus, podint no tenni acentu in totu.

Is bilìnguus funt tradusidoris nàscius.

FARSU. Chi puru is bilìnguus sciint tradusi cosas simpris de una lìngua a s’àtera, a fitianu ddis benit a traballu in campus prus spetzialisaus. Sa torrada chi sa genti ddi fait giai sèmpiri est: “Deu creemu ca fiast bilìnguu!”. De fatu, is bilìnguus imperant is lìnguas insoru in sètius diferentis, cun genti diferenti, in campus diferentis de sa vida (a custu ddi nant su printzìpiu de cumplementariedadi). Sarvu chi apant imparau is lìnguas in sètius formalis (a scola, po nai), o apant studiau po fai is tradusidoris, a fitianu no sciint fai una tradusidura cunforma a s’àtera lìngua.

Amesturai is lìnguas est unu sinnu de mandronia de is bilìnguus.

FARSU. Amesturai is lìnguas passendi de s’una a s’àtera (code-switching) o pighendi imprèstidus est unu portamentu cumoni meda po is bilìnguus chistionendi cun àterus bilìnguus. Est unu pagheddu comenti a pigai su cafei cun lati intamis de nieddu sceti. Sa doda de is duas lìnguas est inguni pronta e in sètius bilìnguus fait a dd’imperai a praxeri. Medas espressadas e fueddus si nant mellus in d-una o in d-un’àtera lìngua; amesturendi fait a imperai sa giusta chena depi arrecurri a tradusiduras chi a bortas iant a podi no arrennesci a espressai su chi unu bolit nai. In dònnia manera, in àterus sètius is bilìnguus sciint ca no fait a amesturai is lìnguas (po nai, candu funt chistionendi cun monolìnguus) e insandus abarrant firmus in d-una sceti.

Is bilìnguus funt biculturalis puru.

FARSU. Chi puru medas bilìnguus funt biculturalis puru (ca arrelatant cun duas culturas e ponint apari bisuras de ambaduas), àterus medas funt monoculturalis (po nai, is bividoris de sa parti de Svìtzera chi chistionant su tedescu, a fitianu achirint tres o cuàturu lìnguas de sendi giovuneddus). Aici fait a essi bilìnguu chena essi biculturali aicetotu comenti fait a essi monolìnguu e biculturali (che a unu Britànnicu chi bivit me is SUA).

Is bilìnguus tenint personalidadi dòpia o sperrada.

FARSU. Is bilìnguus, che is monolìnguus, adatant su cumportamentu insoru a sètius e genti diferentis. Custu portat meda is bilìnguus a mudai lìngua (po nai, unu bilìnguu giaponesu-ingresu chi chistionat giaponesu cun s’ajaja e ingresu cun sa sorri). Custus mudamentus de lìngua ant fatu nasci s’idea ca is bilìnguus funt “diferentis” candu chistionant s’una o s’àtera lìngua. Ma aicetotu che po is monolìnguus, est su sètiu o sa personi cun chi unu est chistionendi chi portat a mudai pagu pagu cumportamentus, pensadas, sentidus, etc., e no su fatu chi unu siat bilìnguu.

Is bilìnguus espressant is sentidus in sa primu lìngua insoru.

FARSU. Parìcius bilìnguus funt crèscius imparendi duas lìnguas totu a una borta e po cussu tenint duas primus lìnguas e ddas podint imperai ambaduas po espressai is sentidus. E po sa majoria de is bilìnguus chi ant achiriu is lìnguas in tempus diferentis (a primìtziu una lìngua e agoa, unus cant’annus apustis, un’àtera) su mollu no est craru. Sentidus e bilinguismu produsint un’arrealidadi meda cumpricada ma finsas meda personali, chi no tenit arrègulas assentadas. Calincunu bilìnguu preferit a imperai una lìngua, calincunu s’àtera, e calincunu ddas imperat ambaduas po espressai sentidus e emotzionis.

Pipius

Su bilinguismu fait trigai s’achirimentu de sa lìngua a is pipius.

FARSU. Custu est unu mitu chi fut popolari agoa, in sa metadi de su de 20 sèculus. De insandus, circas scientìficas medas ant amostau ca su pipiu bilìnguu no trigat a achiriri sa lìngua sua. Nau custu, s’iat a depi arregordai ca is pipius bilìnguus, po mori ca depint tenni e ita fai cun duas o prus lìnguas, funt in calincuna manera diferentis de is pipius monolìnguus, ma de seguru no po su chi pertocat s’achirimentu de sa lìngua. E po cantu spetat a is pipius bilìnguus cun barrancus de linguatzu (po ndi nai unu, sa dislessia), no funt in proportzioni de prus de is pipius monolìnguus cun is pròpius barrancus.

Sa lìngua fueddada in domu at a tenni efetu malu in s’achirimentu de sa lìngua a scola, candu custa est diferenti.

FARSU. De fatu, sa lìngua de domu podit essi imperada che a fundòriu linguìsticu po achiriri bisuras de s’àtera lìngua. E donat puru a is pipius una lìngua de podi fueddai (cun babus, mamas, genti de domu, e, mancai, maistus) in s’interis chi megant de achiriri s’àtera.

Chi babus e mamas bolint pesai is pipius insoru bilìnguus, depint imperai sa tènnica de “una personi – una lìngua”.

FARSU. Nci at bias medas po essi segurus chi su pipiu si pesit bilìnguu: una personi de domu fueddat una lìngua e un’àtera personi de domu fueddat s’àtera; una lìngua s’imperat in domu e s’àtera foras de domu; su pipiu achirit sa segundu lìngua a scola, etc. Su chi fait totu (su faidori-crai) est s’ABISÒNGIU. Su pipiu depit lompi a cumprendi, po su prus chena si-nd’acatai (a manera no cuscienti), ca nci at abisòngiu de duas o prus lìnguas in sa vida de dònnia dii. Est inguni chi sa tènnica “una personi – una lìngua” bortas medas faddit ca su pipiu bilìnguu si-nd’acatat luegus ca sa lìngua prus dèbili (a fitianu sa minorisada) a sa dereta no serbit (chi is de domu o àterus familiaris chistionant s’unu cun s’àteru sèmpiri cun s’àtera lìngua prus forti, insandus a ita serbit a apoderai sa lìngua prus dèbili?). Sa mellus tènnica est ca totu is de famìllia imperant sa lìngua prus debili in domu, chi fait, po podi amanniai su cuntatu de su pipiu cun cussa e marcai su territòriu “printzipali” de sa lìngua.

Is pipius pesaus bilìnguus ant a amesturai sèmpiri is lìnguas insoru.

FARSU. Chi is pipius bilìnguus arrelatant in duus sètius, siat bilìnguu siat monolìnguu, insandus imparant a amesturai is lìnguas in tzertus momentus sceti. Candu funt cun monolìnguus (po nai, ajaja chi no chistionat nudda s’ingresu), imparant debressi a chistionai sa lìngua giusta sceti (sinuncas s’iat a sentzai sa comunicadura). Est de importu perou chi custu sètiu siat monolìnguu diaderus (e no siat unu “bogai trogas” anca unu parenti bilìnguu pretendit de no connosci s’àtera lìngua); is pipius s’ant a smerai a fueddai una lìngua sceti chi dda intendint cosa pretzisa po podi comunicai. Duncas is de domu ant a circai de fraigai ambientis a naturali monolìnguu anca is pipius ant a tenni abisòngiu, e po cussu ant a imperai, una lìngua sceti.

Po ndi sciri de prus carca custus acàpius:

1. Su lìburu de François Grosjean Bilingual: Life and Reality (Harvard University Press, 2010)

2. Unu scritu curtzu “Ita depint sciri babus e mamas asuba de su bilinguismu”, de François Grosjean

3. Un’interbista de François Grosjean asuba de su bilinguismu

Pregontai su sardu a scola po is pipius

Calincuna cosa inghitzat a si movi po assegurai s’imparu de su sardu me is scolas. In custu diònicu de s’amigu Càralu Mulas est arresuminada totu sa chistioni.

In s’interis su Comunu de Sàrdara at mandau una lìtera a s’Assessori de sa Regioni cun d-un’alliòngiu, un’àtera a is famìllias po arregordai ca podint fai su sceberu e at apariciau su mollu po fai sa pregonta a sa scola.

Meda prexau de agiudai deu puru a fai spraxi sa chistioni, si pongu me is acàpius sinnaus is documentus de su Comunu, chi m’at mandau, mancu a ddu nai, s’amigu Pàulu Pisu, consilleri comunali delegau a sa lìngua sarda.

Ligei-si-ddus e donai bosàterus puru s’agiudu chi spetat po fai sciri sa cosa aingìriu su prus chi fait.

Carta Europea de is lìnguas de minoria

S’amigu Pàulu Pisu de Sàrdara est su chi m’intregat sèmpiri novas de importu. Custa borta est asuba de unu cumbènniu chi ant fatu in bidda sua.

In s’acàpiu de You Tube ddoi funt totu is interbentus filmaus. In prus innoi agatais sa sìntesi chi est bessia in su giornali de logu “Il Provinciale”

sintesi Sardara

SÀRDARA – RATÌFICA CARTA EUROPEA LÌNGUAS REGIONALIS E DE
MINORIA

Sa Sardìnnia at presentau a sa Camera una proposta de aderetzamentu de sa Carta de is lìnguas regionalis e de minoria, gràtzias a su traballu paris chi ant fatu is ons. Palomba e  Monai, is partidus Rossomori e IDV, su Comunu de Sàrdara, sa Confederatzioni Sindacali Sarda CSS, s’Acadèmia de su Sardu onlus.
Sa batalla no est acabada ca nci at meda ancora de fai, ma a essi fatu custu tretu totus impari – e paris! – seus de su parrimentu chi no siat pagu……

http://www.youtube.com/watch?v=wX4S_sm9nRU

Su deretu a sa lìngua nosta me is scolas

S’amigu Giampàulu Pisu, consilleri comunali in Sàrdara, m’at mandau custa lìtera. Si-dda pongu innoi cun is documentus acapiaus, ca mi parint de importu mannu in sa batalla po s’amparu de sa lìngua nosta, ameletzada de su perìgulu de si sperdi.

“Saludi a totus

In Sàrdara in consillu comunali eus aprovau custa  delìbbera cun is documentus chi ddoi agatais acapiaus. Eus giai  domandau a totu is sìndigus e presidentis de provìntzia de fai sa  pròpiu cosa. No nc’est abbisòngiu de aciungi ca po custa chistioni  tocat a essi totus a una conca e circai de fai aprovai custa delìbbera de su prus nùmeru mannu de consillus comunalis e provintzialis.
Gràtzias”

Mi permitu de pigai de su giassu Guida Lingua Sarda de s’amigu Càralu Mulas un’arresùmini de is puntus de fundòriu chi nci funt in custa delìbera de su comunu de Sàrdara e in sa lìtera chi issus etotu ant mandau a totu is comunus e is provìntzias de Sardìnnia:

  1. perìgulu de sparèssida benidora de sa Lìngua Sarda po mori de sa pèrdida de trasmitidura “naturali” intra genias e duncas abisòngiu in apretu de introdusi s’imparu de su Sardu aìnturu de s’oràriu normali curriculari de is scolas regionalis che a is àteras disciplinas etotu;
  2. imperu de is ainas donadas de sa Lei 482 de su stadu, cun atentu màssima a s’artìculu 4, corriedda 1, chi afirmat ca, me is scolas elementaris e me is scolas segundàrias de primu gradu, s’imperu de sa lìngua de minoria est prevìdiu che a aina de imparu a costau de s’italianu;
  3. chini est interessau a s’imparu de su Sardu, depit fai pregonta pretzisa a sa scola o a s’istitudu imparadori poita ca est unu deretu cumandau de una lei de su stadu;
  4. ca tali paridadi intra Italianu e Sardu est cumandada finas de sa Lei Regionali 26.

Custus funt is documentus:

Lìtera po sìndigus e presidentis provìntzias

Delìbera aprovada

Su disafiu de su lèssicu

Unu de is disafius chi una lìngua de minoria s’agatat a depi binci, chi diaderus bolit lompi a su stadu de ofitzialidadi po totu is imperus formalis puru (scola, mèdius de comunicadura, ofìtzius pùbricus), est a tenni unu fueddàriu “modernu” chi scìpiat andai ainnantis de su connotu de lìngua “de sa ternura” de una sotziedadi de pastoris e massajus po arrennesci a apoderai sa comunicadura de una sotziedadi adelantada oindii giai pusti-industriali.

Est fàtzili a cumprendi difatis ca, finsas lassendi a una parti is neologismus tènnicus (is “idioletus” de is spetzialistas de dònnia campu de su sciri), no emus a podi fai de mancu de sa connoscèntzia e s’imperu cumoni de cussus 10.000 fueddus de fundòriu (chi sa majoria de sa genti connoscit e chi su Ditzionàriu Italianu Sabatini Coletti narat lessico di maggiore disponibilità) chi si serbint po espressai su prus de is cuntzetus chi funt is ainas de sa comunicadura “normali” de dònnia dii, po arrennesci assumancu a ligi unu giornali o a cumprendi una trasmitidura televisiva de gradu linguìsticu mesanu.

Su sardu ddus tenit totu custus fueddus chi candu una personi bilìngua chistionat in italianu imperat dònnia dii e candu chistionat in sardu a fitianu narat su pròpiu fueddu italianu mudendi-ddi sa desinèntzia sceti? No, no ddus tenit etotu. O mellus, a bortas tenit sceti unu fueddu de arregistru “bàsciu” candu is lìnguas statalis modernas in prus tenint àterus fueddus de arregistrus prus artus chi, mancai a calincunu potzant parri “scioraus”, funt imperaus normalmenti de sa genti de cultura mesana-arta e de is mèdius de comunicadura de massa.

E comentichisiat si-nd’acataus luegus cantu podit essi traballosu po unu fueddadori sardu agatai is fueddus giustus po contraddizione, contributo, controllore, convegno, convenzione, convergenza, conversione (po abarrai in su tanti de ses pàginas de su Sabatini Coletti) chi giai sèmpiri ant a bessiri contraditzioni, contributu, controllori, convènniu, conventzioni, convergentza, conversioni (e iat a essi giai meda chi is ùrtimus cuàturu mudessint su prefissu a cun- e su penùrtimu su sufissu a -èntzia).

Sa chistioni est chi su sardu bollat essi una lìngua (cun su fueddàriu suu) o bollat abarrai dialetu de s’italianu (no sceti politicamenti comenti est, ma finsas linguisticamenti). Chi in duas pàginas sceti de unu ditzionàriu Italianu-Sardu bessiu s’annu passau fait a agatai cosas che “fatiga pesanti”, “impugnai unu testamentu”, “est possìbili chi bengia”, “tengiu s’impressioni”, “s’incidenti est imputàbili a sa disattenzioni”, “garantiri s’impunidadi”, “facci tosta”, ndi bessit a pillu ca si boleus acuntentai de pigai sa lìngua italiana de oi, nci-dda tragai pari-pari aìnturu de su sardu (bestendi-dda sceti a bisura sarda) e nai ca est sa lìngua sarda de oi, mancai boghendi sa troga de su lèssicu internatzionali o ca sa genti no iat a cumprendi fueddus “imbentaus”. Ma chi est aici, a ita serbit a tenni una lìngua chi est bona sceti a ndi “trasliterai” un’àtera? Po cussu etanti no est mellus a chistionai in italianu etotu, chi totus connosceus, cumprendeus e fueddaus?

Est custu su disafiu chi su sardu de su 2000 s’agatat ananti: bessiri lìngua de oi apoderendi is fueddus, sa strutura, sa faidura sua, chena si lassai “fai” de sa lìngua dominadora.

Po cussu m’est bènnia a conca s’idea de unu fueddàriu “modernu” normalisau (chi punnit duncas a essi ofitziali) chi dongat is ainas po tradusi cussus 10.000 fueddus (e candu no fait, po arrennesci assumancu a assetiai is cuntzetus in faiduras sintzillas) arrespetendi su gèniu de sa lìngua. Pighendi duus fueddàrius “essentzialis” de sa lìngua italiana, su Vocabolario Zingarelli minore, Zanichelli 2001, chi arregistrat cun d-unu marchixeddu unus 4.500 fueddus de s’italianu fondamentale o di uso più frequente, e su Dizionario Essenziale Sabatini Coletti, Sansoni 2005, chi arregistrat sutaliniaus le parole più disponibili, cioè conosciute dalla maggioranza delle persone (chi no ndi narat su nùmeru, ma chi funt unus 9.500) fait a ndi bogai a pillu custus fueddus, chi sendi imperaus de su prus de sa genti italiana de oindii, nci depint essi amarolla in su fueddàriu sardu puru.

In custu liòngiu ddoi funt is fueddus cun sa marca gramaticali (po imoi funt is de A-M, chi funt 5291; de chi apu a acabai sa circa ddoi ant a essi totus); is chi funt a caràtiri corcau funt is 4.500 “de fundòriu” arregistraus de su Zingarelli.

Deu apu inghitzau a ddoi traballai, assumancu po sa norma campidanesa. Candu nd’apu a tenni unu bellu tretu fatu, si-dd’apu a amostai, po si fai biri ita bollu nai po “lèssicu sintzillu modernu”. Ma chi bosàterus puru boleis agiudai a dd’amanniai, finsas in àteras bariedadis de sardu, sa genna gei est aberta (mancu a ddu nai, sceti po is fueddus chi no nci funt in su fueddàriu de su connotu, ca cussus ddus teneus giai in totu is fueddàrius giai imprentaus).

Faber, un’esempru po totu is Sardus

Pregadoria stremenada

Apitzus de is afundaus
castiendi arta de is turris
incrubada e atesu de is elementus sciusciaus
de is cosas chi acadessint asuba de is fueddus
chi tzirimòniant de nudda
in d-unu fàtzili bentu
de satzadura de sfacidura.

In su scàndulu metàllicu
de armas imperadas e no
a ghiai sa coròndua
de dolori e de fumu
chi lassat totu is batallas a su scurigadòrgiu
sa majoria stat, sa majoria stat

arresendi un’arrosàriu
de speddieddus piticus
de timorias de mill’annus
de trassas chi no acabant
pesendi sullena
sa lista arrorosa
de is artivesas suas
sa majoria stat

che a una maladia
che a una malasorti
che a un’anestesia
che a un’imbitzu malu

po chini tirat deretu tostorrudu e contràriu
cun su siddu nodiu de nodiu disisperu
in su vòmbitu de is arreusaus giait is ùrtimus coscus
po intregai a sa morti unu stìddiu de luxentori
de umanidadi de beridadi.

Po chini in Aqaba sanàt sa lepra a pèrtia frassa de cumandu
e seminàt passendi su giassu de fèngia mala e de fillus
a nomìngius strambecus de cantadoris de tangu
in d-unu grandu programa de eternidadi

arregorda-tì o Deus de is serbidoris arrebellus
a sa lei de su tallu
no ti scarèsciat sa faci insoru
chi apustis tanti stontonu
est finsas bonu chi ddus agiudit sa sorti

che a una faddina
che a una stramberia
che a unu sbèliu
che a unu doveri.

Fabrizio de Andrè – Ivano Fossati, 1996