Maneras de bivi e maladias cardiovascularis

Su 2 de martzu, cumbidau de s’Unitre de Mòguru, apu tentu una cunferèntzia apitzus de s’impèllida de su stili de vida asuba de is maladias cardiovascularis. A s’inghitzu, comenti a norma, ia apariciau is diapositivas in italianu (e aici agoa ddas apu presentadas) ma chistionendi-ndi cun is amigus ativistas de su sardu ndi fiat bessia a pillu sa proposta “ma poita no si-dda fais in sardu?”

Duncas lòmpiu a sa sala de sa seu de s’Unitre, sciendi chi giai totus is assentaus a s’assòtziu fueddànt in sardu e totus fiant bonus assumancu a ddu cumprendi, apu pediu su permissu a su presidenti Brunu Pia de fai sa cunferèntzia in sardu. Cun d-unu pagu de spantu de parti mia, issu s’est amostau prexau meda e m’at cumbidau de dda fai aicetotu.

Est andada beni meda, nemus s’est chesciau de no arrennesci a cumprendi su chi fia nendi, mancai forsis calincunu at pòtziu tenni unu pagu de dificultadi a sighiri is diapositivas in italianu in s’interis chi deu ddis chistionà in sardu. Comentechisiat totus funt abarraus prexaus.

Apustis m’est benia s’idea de tradusi is diapositivas in sardu, e aici apu fatu.
Innoi fait a si castiai totu sa presentada de PowerPoint.

De cussas diapositivas agoa nd’apu bogau finsas un’artìculu chi fut bessiu in duas puntadas in su diònicu chi ddi narànt BiDeAs e chi iaus cuncordau cun d-una bella truma de amigus interessaus a su sardu. A dolumannu su server de cussu diònicu s’est scallau in d-unu fogadoni e su diònicu no s’agatat prus.

Comentechisiat chi s’interessat a tenni calincunu consillu po comenti bivi mellus e de prus, castiai-sì sa presentada ca s’at a bessiri utilosa po sa saludi.

Tropu sali fait dannu

Custa borta chistionaus de sali. Gei est berus ca nci bolit ma… cum grano salis!

Sali e pressioni arta

Consillus pràtigus

 

Su corpus umanu abisòngiat dònnia dii de prus o mancu 1 gramu de sali (est a nai NaCl o cloruru de sòdiu). In Itàlia ndi papaus in mèdia 10 bortas tanti. Chi ndi papaus prus de su chi serbit, su sòdiu, chi pigat su 40% in pesu de su sali, favoressit s’ipertensioni (sa pressioni arta de su sànguni) e, po mèdiu de cussa, is maladias cardiovascularis (de su coru e de is cundutus arteriosus) e de s’arrigu, in prus finsas su càntziru a su stògumu e s’osteoporosi (s’amoddiamentu de is ossus po pèrdida de càlciu).

Po cussu is organismus internatzionalis de circa scientìfica arrecumandant de smenguai su sali introdùsiu a sa dii a no prus de 5-6 gramus. Arregordendi perou chi est pruschetotu su sòdiu Na⁺ (e no su sali) chi agataus arremonau me is tauleddas de is sustàntzias presentis me is mandiaris chi comporaus,  depeus cunsiderai su tanti de 2-2,5 gramus de sòdiu a sa dii.

Custu balit po totus, ma de prus puru po chini tenit sa pressioni arta. Difatis smenguendi s’aportu de sali a prus pagu de 5 gramus a sa dii, fait a ndi fai calai sa pressioni sistòlica (sa màssima) finsas de 8 millìmetrus de mercùriu (mmHg) e sa diastòlica (sa mìnima) finsas de 4.

Unu cumpudu de 17 stùdius fatus in prus de 177.000 personis intra 25 e 79 annus at amostau chi un’aportu de sali de 3 gramus a sa dii at fatu calai sa pressioni de 4,6/2,5 mmHg a chini dda portàt arta e de 2,6/1,3 mmHg a chini dda portàt giai normali: una calada chi iat a podi fai smenguai sa cumparsa de s’ictus a su cerbeddu (guta o paràlisi) de su 13% e de s’infartu a su coru de su 10%.

Segundu s’Istitudu Natzionali de Circa po is Mandiaris e su Nudriamentu (INRAN), totu su sali chi papaus ndi benit:

• po su 10%, de su sali chi nci at a su stadu naturali me is mandiaris (àcua, fruta, birdura, petza, etc.);
• po su 36%, de su sali chi aciungeus coxinendi in domu o in sa mesa (unu cucerinu = 6 gramus);
• po su 54%, de su sali chi nci at me is prodùsius trasformaus (artigianalis e industrialis) e in su chi papaus foras de domu.

Me is prodùsius trasformaus, sa prus mitza manna de sali in su papai nostu est in su pani e me is prodùsius inforraus: ddus papaus dònnia dii e in cantidadi prus manna de àterus mandiaris prus arricus de sali che a is insacaus (salàmini, presutu, sartitzu), su casu, sa patata frita. Finsas medas cundimentus portant sali o sòdiu. In sa tauledda ddoi funt is cantidadis segundu s’INRAN.

Calincun esempru:

• una costeddedda cun bresàola e arrughita portat unus 3 g de sali,
• unu pratu de pasta cun tamàtiga frisca e afàbica portat 0,15 g de sali,
• una luntza cota a cadriga chena sali aciuntu e una costeddedda portant 1,25 g de sali.

Calincuna trassa po smenguai (e no aciungi) su sali

• Smèngua abellu abellu su sali in coxina e in sa mesa, chena mancu de ti-nd’acatai t’as a avesai a su sabori “bambu”.
• No imperis tropu cundimentus arricus de sali che a dadu po brodu, ketchup, bànnia de soja, làssana.
• Po donai sabori a su papai impera erbas aromàticas (allu, cibudda, afàbica, pedrusèmini, tzìpiri, sàlvia, amenta, arrìgamu, mairana, àpiu, sèmini de fenugu) e spètzias (pìbiri, piberoneddu, nuxi muscada, tzafaranu, cannella, pìbiri gravellu, zènzeru, etc.).
• Amellora su sabori de is mandiaris cun d-unu pagu de sùciu de limoni e axedu de binu o balsàmicu.
• Scebera is cosas cun prus pagu sali (pani “bambu” o toscanu, marmellada, budinu, meli, arrosu biancu, patata, farra, dònnia arratza de pasta ma chi siat cota in àcua bamba, petza de uli, pudda, pisci, ous, fruta frisca, sùciu de fruta, lati, arrescotu, casu cun pagu sali, tunina chena sali, etc.).
• Papa pagu mandiaris arricus de sali (snacks salius, patateddas in sachita, olia cunfetada, insacaus salius, casu sicau, petza o pisci in botu, etc.).

Mandiari	Unidadi de mesura	Currispundèntzia in sa pràtiga	Gramus de sali
Pani	50 g	1 fita mèdia	0,4
Pistocus durcis	20 g	2-4 pistocus	0,1
Pasta de ofelleria cornetto	40 g	unu	0,4
Murzixeddu de panispànnia	35 g	unu	0,3
Loris po murzai	30 g	4 culleras	0,8
Olia cunfetada	35 g	5 olias	1,1
Birdura suta-axedu	60 g	3 culleras	1,2
Presutu cruu durci	50 g	3-4 fitas mèdias	3,2
Presutu cotu	50 g	3-4 fitas mèdias	0,9
Salàmini Milano	50 g	8-10 fitas mèdias	1,9
Mozzarella de baca	100 g	una partzidura	0,5
Casu provolone	50 g	una partzidura	0,9
Casu formaggino	22 g	unu	0,6
Parmigianu tratau	10 g	1 cullera	0,2
Tunina suta-ollu stiddiau	52 g	1 botu	0,4
Patateddas in sachita	25 g	una sachita	0,7
Bànnia de soja	6 g	1 cullera	0,9 *
Dadu po brodu de birdura/petza	3 g	unu cuartu	1,2 *
Ketchup	14 g	1 cullera	0,4 *
Làssana	14 g	1 cullera	1,0 *

* podint portai sòdiu in àteras formas, ma est furriau a sali po ddu podi cumparai

Est de importu meda a sciri ligi is etichetas.
Labai una lista de sustàntzias cun sòdiu chi a fitianu funt aciuntas a is mandiaris:
sali, sòdiu (Na⁺), cloruru de sòdiu, bicarbonau de sòdiu, fosfau monosòdicu, glutamau de sòdiu.
Chi connosceus sa cantidadi de sòdiu in gramus, po otenni su tanti in sali tocat a multipricai po 2,5.

Pigau, arresuminau e adatau cun mudàntzias de:
Paolo Verdecchia, Danni del sale: nella dieta è troppo, Cuore & Salute 7-8-9/2011: p. 207

Preventzioni

Bollu inghitzai su diònicu cun sa chi pensu siat sa primu mission mia, comenti nant is ingresus. Ligei-sì (e circai de sighiri!) is

Arrègulas de fundòriu po sa preventzioni de s’arteriosclerosi

1. Apoderai su prus chi fait su pesu ideali: su IMC (Inditu de sa Massa de su Corpus = Pesu in chilus / cuadrau de s’Artària in mèturus) depit essi prus bàsciu de 25.
2. Slangiri abellu abellu, chi abisòngiat: no prus de 3 chilus a su mesi.
3. Fai unu tanti de movimentu bastanti, a tenori de donniunu.
4. Smenguai is cundimentus grassus a 4-5 cucerinus de ollu de olia a sa dii.
5. Smenguai is mandiaris grassus (insacaus, casu, bànnias cun petza o lardu, etc.).
6. Smenguai su tanti de sali aciuntu papendi o ghetau coendi su mandiari.
7. Amodai s’imperu de dadus po brodu, majonesa e àteras bànnias giai prontas, chi portant sali meda.
8. Papai su prus chi fait manestus amesturaus cun dònnia arratza de lori.
9. Sceberai su lati sbutirau in parti, e is prus casus ligerus, cun pagu grassus e meda càlciu.
10. Cambiai su prus chi fait sa petza cun pisci (assumancu duas bortas a sa cida).
11. Lassai a una parti su fumu de sigareta e is bufòngius arculosus meda, smenguai su binu o sa birra a no prus de una tassa a prandi e una a cenai.
12. Cresci su papai de birdura e de fruta, arricas de vitaminas e de sustàntzias contra-ossidadoras.