Mexina, polìtica, literadura e àteru… in lìngua sarda

Archive for the ‘literadura’ Category

Prus in artu de sa tìrria

Scideus totus beni meda ca chini si pigat strobbu e si movit po fai càncua cosa po su chi pensat siat profetosu po su beni pùbricu, est a fitianu atacau de is fengiosus chi pratigant su sport, abitau meda, de no fai nudda e fueddai mali de is àterus. Custa est una de is malesas de s’òmini chi a dolumannu mi parit chi in Sardìnnia siat prus presenti che in àterus logus.

Comentechisiat apu agatau duas fràsias chi nosi donant inditus po arrennesci a barigai custus barrancus e a bivi mellus, a sa saludi de is fengiosus. A s’insinniamentu de su fundadori de su buddhismu est aciunta sa pensada de unu scridori modernu de aforismas chi si narat ca est de is fortis a sciri “castiai e passai”, comenti naràt su grandu poeta.

Chi sigheus a pensai a dònnia borta
chi is àterus s’ant traìxïu, delùdiu,
imbovau o fatu arrennegai,
su coru nostu at a abarrai
sèmpiri prenu de tìrria.
Imparaus a lassai a perdi e a essi prexaus.

Gautama Buddha, mòngiu e filòsofu

A bortas tocat a lassai a perdi
e, credei-mì,
nci bolit prus coràgiu.

Andrea Lenti

de Agenda Lusofarmaco 2023

Becesa

Oi chi seu aprontendi-mì po andai a afestai a babbu chi, biadu a issu, at fatu 95 annus e tenit bisura tambeni de no s’essi fadiau de bivi, apu agatau custu dìciu de su grandu scientziau e grand’òmini chi no s’at donau ainas matemàticas o fìsicas scéti, ma unas cantu prellas de sabiesa puru.

Aici totus!

Unu est bèciu
scéti candu
is surrùngius chi tenit
funt prus de is bisus
chi dd’abarrant.

Albert Einstein, scientziau

de Agenda Lusofarmaco 2023

Fai sèmpiri su chi tocat

Custu dìciu de oi m’est pràxïu ca tenit su sètiu de unu calembour, e ponit sa duda chi siat prus de importu su crei o su fai (creu in su chi fatzu o fatzu su chi nci creu?). Deu dd’apu unu pagu murigau e dd’apu postu a manera simètrica ca mi pariat chi in sardu sonessit mellus aici. No lompit luegus luegus, tocat a nci pensai cuncentrendi-sì pagu pagu.

E a s’acabbu nosi donat un’amonestu po si cumbinci a fai su chi si parit bonu e giustu: ca crei in su chi si fait bessit prus discansosu puru e arriscat de giustificai cosas de pagu importu.

A bortas est meda prus traballosu a ponni in pràtiga su chi minescit diaderus de essi fatu.

Est bellu meda
a nci crei
in su chi fais.
Ma mellus tambeni
su chi nci creis
est a ddu fai.

Anònimu

de Agenda Lusofarmaco 2023

Circaus de torrai a movi

Po nexi de totu su chi tèngiu de fai (cun su traballu de dotori, e cun s’atividadi fitiana in s’Acadèmia de su Sardu) funt casi duus annus chi no pòngiu nudda in custu diònicu (su fueddu chi mi seu imbentau po diàriu eletrònicu). Imoi apu pensau, cun s’annu nou chi est intrendi, ca mi-ndi bollu torrai a pigai su strobbu de nci ponni càncua cosa fatu-fatu, mancai siat una frasixedda scéti (e po oi nd’apu scioberau una chi funtzionat de esempru etotu).

In prus bollu imperai puru custu mèdiu po arregordai su chi seus fadendi in Acadèmia, ca in s’ùrtimu simana de tempus nd’eus stantargiau progetus de vàllia, chi minescint de essi pregonaus e connotus (e unu ddu presentaus sàbudu chi benit su 7 de gennàrgiu, si-ddu pòngiu in d-un’àtera postada mancai cras). Duncas po oi pòngiu un’amonestu chi fatzu po primu cosa a mei etotu, ma creu chi potzat balli po totus.

Norabonas mannas a totus po unu 2023 de paxi, sulenu e prenu de totu su chi disigiais.

Su chi ti ses acostumau a fai
in s’annu bèciu
t’at a donai is pròpius arresurtaus
in s’annu nou puru.
Muda càncua cosa
o no at a mudai nudda.

Anònimu

de Agenda Lusofarmaco 2023

M’ant nau de dda sighiri… e deu dda sigu!

Labai, chi su 26 de martzu no fessit stètiu su Dantedii no ia a essi torrau a postai in FB su primu cantu de s’inferru chi ia postu innoi etotu prus de ses annus a oi. E chi unus cantu amigus (ma prus de totus Pàulu Zedda, Giuanni Spano e Efis Cuccu, impari a àterus chi m’ant fatu grandus norabonas) no m’essint intzullau a dda sighiri, no sciu chi m’ia a essi detzìdiu a ddu fai.

E aici, mancai un’arrogheddu a sa dii, nci seu arrennèscïu a acabbai su segundu cantu puru. Si·ddu nau innantis, est prus pagu de interessu de su primu ma, chi boleis, gustai·si·ddu aicetotu.

Consillus po ddu ligi: is tertzinas a manu manca funt sa tradusidura in sardu, cussas crocadas a manu dereta funt is originalis; po arraxonis de mètrica apu impreau elisionis (‘e po de, ‘olendi po bolendi) e truncamentus (e’ po est candu sighia de vocali, s’infiniu beti’ po betiri); sa vocali paragògica a acabbu de versu no si depit intendi (unas cantu bortas sceti m’est serbia po sa mètrica e dd’apu scrita acapiada a puntixeddu: fut·i, iat·a, ògus·u, stòddint·i).

Dante Alighieri

Inferru – Cantu II

Sa dii si·ndi fuiat, e s’àiri scura
bogàt de asuba ‘e is bèstias de sa terra
su biaxi ‘e su fadiori; e deu sa cura

a solu mi pigà de cussa gherra
chi prena de caminu e de piedadi
sa menti mi permitat chi ‘osi sterra.

O Musas, donai·mì genialidadi;
o menti chi as siddau su chi apu biu
amosta·mì sa tua nobilidadi.

Deu duncas a sa ghia: “Poeta miu,
càstia si poderosa est sa virtudi,
innantis chi a mi movi sia atriviu.

Tui naras ca su babbu ‘e Sìlviu fut·i
andau in s’arrènniu eternu ma carnali,
bivendi ancora e prenu de saludi.

Ma chi Deus inimigu ‘e dònnia mali
dd’iat carinniau pensendi a grandu efetu
chi ndi depiat bessiri, e chini e cali,

no parit essi indìnniu a òmini schetu:
ca de s’Impèriu ‘e Roma benideru
a babbu in celu elìgïu dd’iat perfetu.

E a Roma, ‘olendi nai su sacru beru,
giai dd’iat·a stabilèssia logu santu
de Pedru po si setzi s’erederu.

Po cust’andada chi ddi donas bantu
intendi tandu iat pòtziu de sa glòria
s’annùntziu e de su paba agoa su mantu.

E andau ddu’est Pàuli, Testu de vitòria,
po ndi beti’ cunfortu a cussa fidi
chi de su sarvamentu e’ intzìmia e stòria.

Ma chi andi deu chin’est a ddu detzidi?
De Enea e de santu Pàuli no seu dìnniu:
ni deu ni Deus creu potzant cundividi.

Ma si a s’idea de benni sia benìnniu
mi timu chi siat maca s’aconcada:
tui sàbiu chi deu faddi bii su sìnniu.”

E che a fulanu lassat sa pensada
e pensus nous ddi mudant sa carrera
e stòddint·i s’idea de s’inghitzada

aici a mei in cussa scuria costera
sa gana fut spaciada de s’imprèndia
chi de cumintzu stètia fut trassera.

“Si deu s’allega tua dd’apu cumprèndia”,
mi torrat s’umbra de òmini galanu,
“s’ànima tua de vilesa est ofèndia

chi meda strobat s’òmini a fitianu,
de s’onorai ndi·ddi pigat s’arrolu
che bèstia assumbrada apubat invanu.

Imoi po ti·ndi liai de cust’arriolu
seu bènniu a ti nai fueddus intèndius
innantis chi m’as fatu benni dolu.

Deu fia in su logu ‘e is chi funt·i suspèndius,
berbus de fèmina bella e biada
pediant a mimi chi fessint atèndius.

Luxiant is ogus prus che stedda amada;
e allega essiat de buca sua galana
cun boxi durci ‘e àngiulu e amodada:

‘O ànima garbosa mantovana,
de chi sa fama tua durat ancora
e ancora at a durai longa simana:

s’amigu miu, de sorti traitora,
in sa costera arètica est arrèscïu
aici chi e’ storrau de pagu in s’ora;

e timu chi agiumai ddi siat incrèscïu
chi deu po dd’agiudai sia mòvia tradu
po su chi in celu sciu chi dd’est merèscïu.

Bai duncas e boga·ddu de s’infadu
narendi su chi serbit a campai
aici m’as a fai s’ànimu biadu.

Beatrici est custa chi ti fait andai;
bèngiu de logu anca torrai disìgiu;
stima mi movit e mi fait fueddai.

Torrada ananti a Deus, de su trastìgiu
chi nci as a ponni a giai t’apu alabantza’.
Dd’apu arrespustu a su chi m’iat esìgïu:

‘Fèmina nida, po tui feti avantzat
sa spètzia umana aforas de su celu
anca luxit sa luna in bixinantza;

a su cumandu tuu ddoi pòngiu zelu
ca tradu iat essi giai a t’essi obediu;
de asuba ‘e su chi bolis lia su velu.

Poit’est chi a custu logu aici afrigiu
de nci calai asuta no t’incurat
benendi de logu mannu e abramiu?’

‘Giai chi po sciri ponis tanti cura’,
m’at nau, ‘a lestru t’apu a torrai sceda
poita a benni a innoi no nci at paura.

Sa cosa feti fait a timi meda
chi tenit su poderi de fai dannu;
po s’atra chi no spramat seu maseda.

Tali m’at fata Deus, chi deu osannu,
ca sa misèria bosta no mi tangit,
ni frama mai ni pampa ‘e fogu mannu.

Ddu’at fèmina garbosa chi imoi prangit
custu barrancu chi ti mandu a sciolli,
tanti chi in celu su giudìtziu infrangit.

Aund’est Luxia est andada po si dolli:
-Ddu biis ca su fideli tuu abisòngiat,
m’arrecumandu de agiudai ddu bolli-.

Luxia, chi a òmini malu no si liòngiat,
s’est mòvia e anca fui sètzia s’e’ acostada,
Rachela acanta a mimi est testimòngia.

M’at nau: -Beatrici, de Deus alabada,
no agiudas su chi t’at aici stimau
de ndi bessiri de bàscia trumada?

no t’at prangendi su coru segau?
no ddu biis ca gherrendi est cun sa morti,
ca nci·ddu tragat s’arriu ‘e su pecau?-

Mai genti est stètia lesta a circai sorti
o a nci stesiai unu dannu prus che deu
chi apusti intèndiu cust’allega forti

de su scannu biadu lòmpia seu,
e fiantza asuba ‘e su chistionu onestu
chi t’at famau de depi ponni creu.’

M’at fatu totu custu manifestu
cun ògus·u de làgrimas luxentis;
est custu chi m’at fatu benni a lestu;

po issa innoi seu bènniu de arrepenti;
ti·nd’apu liau sa bèstia chi truessàt·a
sa bia po artziai a su monti fatzilmenti.

E tandu it’est? poit’est s’arredutada?
po coru vili no nc’est su poita;
t’amancat su coràgiu ‘e s’aconcada?

fèminas ndi tenis tres beneditas
chi tui coidant in corti de celu,
no abastat chi deu beni ti promita?”

Che frorixeddus in noti de gelu
totu serraus, candu a soli luxenti
luegus si strantaxant in su stelu,

aici deu de virtudi morenti
m’est bènniu totinduna coru bonu
chi apu cumintzau totu balenti:

“Ita piedosa a mi fai tali donu!
e tui garbosu chi dd’as obedèssiu
a cussu berideru suu arraxonu!

Tui m’as su coru aici invigorèssiu
cun fueddus chi mi faint intendi adatu
e antiga boluntadi apu agradèssiu.

Bai duncas ca boleus su pròpiu imbatu:
tui ghia, tui sennori, tui maistu.”
Aici ia nau; s’est mòviu e deu infatu

intrau seu in su caminu aresti e tristu.
Lo giorno se n’andava, e l’aere bruno
toglieva li animai che sono in terra 
da le fatiche loro; e io sol uno


m’apparecchiava a sostener la guerra 
sì del cammino e sì de la pietate, 
che ritrarrà la mente che non erra.

O muse, o alto ingegno, or m’aiutate; 
o mente che scrivesti ciò ch’io vidi, 
qui si parrà la tua nobilitate.

Io cominciai: «Poeta che mi guidi, 
guarda la mia virtù s’ell’è possente, 
prima ch’a l’alto passo tu mi fidi.

Tu dici che di Silvio il parente, 
corruttibile ancora, ad immortale 
secolo andò, e fu sensibilmente.


Però, se l’avversario d’ogne male 
cortese i fu, pensando l’alto effetto 
ch’uscir dovea di lui e ’l chi e ’l quale,

non pare indegno ad omo d’intelletto; 
ch’e’ fu de l’alma Roma e di suo impero 
ne l’empireo ciel per padre eletto:

la quale e ’l quale, a voler dir lo vero, 
fu stabilita per lo loco santo 
u’ siede il successor del maggior Piero.

Per quest’andata onde li dai tu vanto, 
intese cose che furon cagione 
di sua vittoria e del papale ammanto.

Andovvi poi lo Vas d’elezione, 
per recarne conforto a quella fede 
ch’è principio a la via di salvazione.

Ma io perché venirvi? o chi ’l concede? 
Io non Enea, io non Paulo sono: 
me degno a ciò né io né altri ’l crede.

Per che, se del venire io m’abbandono, 
temo che la venuta non sia folle. 
Se’ savio; intendi me’ ch’i’ non ragiono».

E qual è quei che disvuol ciò che volle 
e per novi pensier cangia proposta, 
sì che dal cominciar tutto si tolle,

tal mi fec’io ’n quella oscura costa, 
perché, pensando, consumai la ’mpresa 
che fu nel cominciar cotanto tosta.

«S’i’ ho ben la parola tua intesa», 
rispuose del magnanimo quell’ombra; 
«l’anima tua è da viltade offesa;

la qual molte fiate l’omo ingombra 
sì che d’onrata impresa lo rivolve, 
come falso veder bestia quand’ombra.

Da questa tema acciò che tu ti solve, 
dirotti perch’io venni e quel ch’io ’ntesi 
nel primo punto che di te mi dolve.

Io era tra color che son sospesi, 
e donna mi chiamò beata e bella, 
tal che di comandare io la richiesi.

Lucevan li occhi suoi più che la stella; 
e cominciommi a dir soave e piana, 
con angelica voce, in sua favella:

“O anima cortese mantoana, 
di cui la fama ancor nel mondo dura, 
e durerà quanto ’l mondo lontana,

l’amico mio, e non de la ventura, 
ne la diserta piaggia è impedito 
sì nel cammin, che volt’è per paura;

e temo che non sia già sì smarrito, 
ch’io mi sia tardi al soccorso levata, 
per quel ch’i’ ho di lui nel cielo udito.

Or movi, e con la tua parola ornata 
e con ciò c’ha mestieri al suo campare 
l’aiuta, sì ch’i’ ne sia consolata.

I’ son Beatrice che ti faccio andare; 
vegno del loco ove tornar disio; 
amor mi mosse, che mi fa parlare.

Quando sarò dinanzi al segnor mio, 
di te mi loderò sovente a lui”. 
Tacette allora, e poi comincia’ io:

“O donna di virtù, sola per cui 
l’umana spezie eccede ogne contento 
di quel ciel c’ha minor li cerchi sui,

tanto m’aggrada il tuo comandamento, 
che l’ubidir, se già fosse, m’è tardi;               
più non t’è uo’ ch’aprirmi il tuo talento.

Ma dimmi la cagion che non ti guardi 
de lo scender qua giuso in questo centro 
de l’ampio loco ove tornar tu ardi”.

“Da che tu vuo’ saver cotanto a dentro, 
dirotti brievemente”, mi rispuose, 
“perch’io non temo di venir qua entro.

Temer si dee di sole quelle cose 
c’hanno potenza di fare altrui male; 
de l’altre no, ché non son paurose.

I’ son fatta da Dio, sua mercé, tale, 
che la vostra miseria non mi tange, 
né fiamma d’esto incendio non m’assale.

Donna è gentil nel ciel che si compiange 
di questo ’mpedimento ov’io ti mando, 
sì che duro giudicio là sù frange.

Questa chiese Lucia in suo dimando 
e disse: – Or ha bisogno il tuo fedele 
di te, e io a te lo raccomando -.

Lucia, nimica di ciascun crudele, 
si mosse, e venne al loco dov’i’ era, 
che mi sedea con l’antica Rachele.

Disse: – Beatrice, loda di Dio vera, 
ché‚ non soccorri quei che t’amò tanto, 
ch’uscì per te de la volgare schiera?

non odi tu la pieta del suo pianto? 
non vedi tu la morte che ’l combatte 
su la fiumana ove ’l mar non ha vanto? –

Al mondo non fur mai persone ratte 
a far lor pro o a fuggir lor danno, 
com’io, dopo cotai parole fatte,

venni qua giù del mio beato scanno, 
fidandomi del tuo parlare onesto, 
ch’onora te e quei ch’udito l’hanno”.

Poscia che m’ebbe ragionato questo, 
li occhi lucenti lagrimando volse; 
per che mi fece del venir più presto;

e venni a te così com’ella volse; 
d’inanzi a quella fiera ti levai 
che del bel monte il corto andar ti tolse.

Dunque: che è? perché, perché restai? 
perché tanta viltà nel core allette? 
perché ardire e franchezza non hai?

poscia che tai tre donne benedette 
curan di te ne la corte del cielo, 
e ’l mio parlar tanto ben ti promette?».

Quali fioretti dal notturno gelo 
chinati e chiusi, poi che ’l sol li ’mbianca 
si drizzan tutti aperti in loro stelo,

tal mi fec’io di mia virtude stanca, 
e tanto buono ardire al cor mi corse, 
ch’i’ cominciai come persona franca:

«Oh pietosa colei che mi soccorse! 
e te cortese ch’ubidisti tosto 
a le vere parole che ti porse!

Tu m’hai con disiderio il cor disposto 
sì al venir con le parole tue, 
ch’i’ son tornato nel primo proposto.


Or va, ch’un sol volere è d’ambedue: 
tu duca, tu segnore, e tu maestro». 
Così li dissi; e poi che mosso fue,

intrai per lo cammino alto e silvestro.

Su bèciu chi ligiat arromanzus de amori

Mi seu spassiau in d-un’àtera tradusidura. Ligei-si-dda.

 

Su celu fut che una brenti de molenti pendi-pendi, ameletzosu, duus pramus asuba de conca. Su bentu tèbidu e apoddosu megàt a mundai sa folla arruta a terra e a scutulai de mala manera is matas de banana mesu sicadas chi inguarnissànt s’afaciada de su municìpiu.

Is pagus bividoris de El Idilio, prus unus cantu bentureris lòmpius de is logus acanta, s’atobiànt in su mollu, abetendi s’ora de si setzi in su cadironi moviditzu de su dotori Rubicundo Loachamín, su dentista, chi abrandàt is doloris de is passientis suus cun d•un’arratza stravanada de anestesia a buca.

“Ti dolit?” preguntàt.

Is passientis, afarranchendi is costaus de su cadironi, arrespundiant sprapallocendi is ogus de no crei, sudaus pilu-pilu.

Calincunu si•nd’iat a essi bòfiu bogai de buca is manus fichetas de su dentista po ddi podi aboxinai su frastimu chi ddi meresciat, ma cuss’idea acabàt de si sciasciai contras a is bratzus fortis e sa boxi autoritària de su curadentis.

“Abarra achietu, catzu! Cala•ndi is manus! Gei ddu sciu ca ti dolit. E de chini est sa nexi? Intendeus! Sa mia? De su Guvernu! Fichi•ti•nce•ddu beni in cussa conca de cibudda! Sa nexi est de su Guvernu, chi portas is dentis pudriadas. Su Guvernu tenit nexi de su dolori chi tenis.”

Insandus is poberitus faiant ca ei serrendi is ogus o abascendi pagu pagu sa conca.

Su dotori Loachamín tirriàt a su Guvernu. A totu is Guvernus e a calisisiat Guvernu. Fillu burdu de unu disterrau ibèricu, iat eredau de issu un’arràbiu stremenau contras a dònnia cosa chi fraghessit de autoridadi, ma is intzimias de cussa tìrria si fiant stramancadas in calincuna sciala de gioventudi, de manera chi cussas strolloghèntzias de anàrchicu si fiant fatas che a una spètzia de guroni morali chi ddu faiant geniosu.

Aboxinàt contras a su Guvernu in càrriga a sa pròpiu manera de comenti ddu faiat contras a is gringus [1] chi lompiant a bortas de is imprantus petrolìferus de su Coca, stràngius fichetus chi tirànt fotografias a scusi a is bucas abertas de is passientis suus.

Inguni acanta, sa pagu ciruma de su Sucre fut carrighendi cascus de banana crua e sacus de cafei a granus.

A un’atza de su mollu s’amuntonànt is càscias de birra, de acuardenti Frontera, de sali, e is bòmbolas de gas chi nd’iant sbarcau innantis.

Su Sucre iat a essi sarpau luegus, apustis chi su dentista essit acabau de assetiai barras, nc’iat a essi torrau a artziai is àcuas de s’arriu Nangaritza po si•nci ghetai prus a tradu in su Zamora, e agoa de cuàturu diis de navigadura lenta nc’iat a essi lòmpiu a su portu de frùmini de El Dorado.

Sa barca, una banniarola bècia chi si moviat sceti po mori de s’atza de su cabumecànicu, is sfortzus de duus òminis mannàcius chi faiant de ciruma e sa boluntadi tìsica de unu motori diesel bèciu perdali, no iat a essi torrada finsas a s’acabu de sa stasoni de sa pròina, chi donàt giai s’avèrtida sua in su celu annuilau.

Su dotori Rubicundo Loachamín abisitàt El Idilio duas bortas a s’annu, comenti s’impreau de is Curreus etotu, chi giai mai batiat posta po calincunu bividori. De sa bussa sua totu spapada ndi bessiant sceti paperis ofitzialis destinaus a su sìndigu, o is arretratus severus e scolorius po s’umidadi de is òminis de su guvernu in càrriga.

Sa genti abetàt s’arribu de sa barca chena àtera spera che de torrai a fai sa brovenda de sali, gas, birra e acuardenti, perou fiant allebiaus arricendi a su dentista puru, pruschetotu is chi ndi fiant bessius bius de sa malària, arròscius de spudai arrogus de dentis e disigiosus de si limpiai sa buca de is lescas, po podi provai una de is pròtesis beni arringheradas asuba de una tialledda amurada chi portàt un’èrgiu cardinalìtziu etotu.

Frastimendi contras a su Guvernu, su dentista ddis limpiàt is sìntzias de is ùrtimus arrestus de dentis e apustis ddis cumandàt de si fai una sciacuadedda a buca de acuardenti.

“Andat beni, bieus pagu pagu. Comenti ti andat custa?”

“Est strinta. No fait a serrai sa buca.”

“E ita catzu de genti dilicada! Toca, prova•tì•ndi un’àtera.”

“Est lasca, abarrat bòlliri-bòlliri. Chi sturrudu mi•nd’arruit.”

“E tui no t’arresfriis, calloni tontu. Aberi sa buca.”

E dd’obedessiant.

Apustis de ai provau dentaduras diferentis agatànt sa chi ddis andàt mellus e abetiànt po su prètziu, in s’interis chi su dentista disinfetàt is chi fiant abarradas ghetendi•nce•ddas aìnturu de una pingiada cun cloru buddiu.

Su cadironi moviditzu de su dotori Rubicundo Loachamín fut un’istituidura etotu po is bividoris de is costeras de is arrius Zamora, Yacuambi e Nangaritza.

A nai sa beridadi, fut unu cadironi bèciu de barberi cun su pedestàgiu e is orus smartaus de biancu. Su cadironi moviditzu boliat totu sa fortza de su meri e de sa ciruma de su Sucre po ndi•ddu pesai, e ddu siddànt a bulloni in d-una peànnia de unu mèturu cuadrau chi su dentista ddi naràt “s’ambulatòriu”.

“In s’ambulatòriu cumandu deu, catzu. Innoi si fait su chi naru deu. Candu ndi bessu mi podeis nai boga•dentis, forroga•murrus, aprapudda•lìnguas o comenti stocada si praxit, e mancai fait a si bufai una cosa impari puru.”

Is chi abetànt s’ora insoru teniant bisura de grandu sunfrimentu, e mancu is chi passànt asuta de is pintzas estratòrias faiant facis meda mellus de is àterus.

Is ùnicas personis arriendi a ingìriu de s’ambulatòriu fiant is jìbarus chi castiànt apataus inguni acanta.

Is jìbarus. Indìgenus arreusaus de su pòpulu insoru, su shuar, chi ddus cunsideràt amischinaus e degeneraus po s’essi acostumaus cun is “apaches“, is biancus.

Is jìbarus, bestius a tzàpulus biancus, arriciant sena si chesciai su nomìngiu chi ddis iant postu is concuistadoris spanniolus.

Ddoi iat una diferèntzia manna intra unu shuar artivu e orgolliosu, connoscidori de is arregionis amatzònicas segretas, e unu jìbaru de is chi s’atobiànt in su mollu de El Idilio abetendi un’arrestu de àrculu.

Is jìbarus arriiant amostendi is dentis puntudas, acutzadas a pedra de arriu.

“E bosàterus, ita tiàulu seis castiendi? Sa dii chi mi•nci arrueis in manus, scimprotus…” ddus ameletzàt su dentista.

Intendendi•sì arremonaus is jìbarus arrespundiant prexaus.

Jìbaru portai dentis bellas. Jìbaru papai petza bona de martinica.”

A bortas unu passienti nci ghetàt unu tzèrriu chi ndi faiat atzicai is pillonis e nci stesiàt is pintzas cun d-una bussinada portendi sa manu lìbera a sa màniga de su machete.

“Circa de essi òmini, arrogu de calloni. Gei ddu sciu ca ti dolit e t’apu nau puru de chini est sa nexi. E ita funt custas bravanterias! Abarra•tì achietu e amosta ca portas is patatas beni siddadas.”

“Est ca fustei est boghendi•mi•ndi s’ànima, su dotori. Lessit•mì bufai unu tzicheddu innantis.”

Su dentista iat susprexau apustis de ai atèndiu a s’ùrtimu passienti. Iat imboddicau in sa tialledda cardinalìtzia is pròtesis chi no iant agatau interessaus, e fut disinfetendi is ainas candu iat biu passai sa canoa de unu shuar.

S’indìgenu arremàt paris, stantàrgiu in sa popa de sa scafixedda dilicada. Lòmpiu acanta a su Sucre iat donau una pariga de apalitadas chi dd’iant acostada a sa barca.

De s’oru  fut cumparta sa faci arròscia de su meri. Su shuar circàt de ddi spricai calincuna cosa faendi ingestus cun totu su corpus e spudendi de sighida.

Su dentista iat acabau de sciugai is ainas e ddas iat assetiadas in d-unu stùgiu de peddi. Agoa iat pigau su strexu de is dentis tiradas e nci•ddas iat scavuladas a s’àcua. Su meri e su shuar fiant passaus a costau suu, faci a su municìpiu.

“Si tocat a abetai, su dotori. Ant batiu a unu gringu mortu.”

Sa nova no ddi praxiat. Su Sucre fut unu cardamponi sena comodidadis, e pruschetotu a sa torrada, candu fut càrrigu de banana crua e cafei passau e mesu pudriau me is sacus.

Chi atacàt a proi primu de s’ora, cosa chi pariat giai segura giai chi sa barca fut trighendi una cida po mori de unus cantu scòncius, insandus nc’iant a ai dèpiu acabidai càrrigu, passigeris e ciruma asuta de una tenda, sena logu po apicai is amacas, e chi a totu custu s’iat a essi aciuntu unu mortu puru, su biaxi iat a essi stètiu tambeni prus scòmudu.

Su dentista iat agiudau a nci artziai a bordu su cadironi moviditzu e luegus si fut transiu faci a s’acabu de su mollu. Innia fut abetendi•ddu Antonio José Bolívar Proaño, unu bèciu cun d-unu corpus corriatzu chi pariat no ndi•ddi importessit nudda de portai su nòmini de tanti grand’òmini.

“No ti ses mortu tambeni, Antonio José Bolívar?”

Innantis de arrespundi, su bèciu si fut fragau is suercus.

“Parit chi no. No seu pudèsciu tambeni. E fustei?”

“E ita parint is dentis?”

“Innoi ddus tengu”, iat arrespustu su bèciu, ponendi•sì una manu a busciaca. Iat sboddicau unu mucadori scoloriu e dd’iat fatu biri sa pròtesi.

“E poita no ddus imperas, beciteddu scimpru?”

“Mi•ddus pongu imoi etotu. No fui ni papendi ni chistionendi. E ita mi•ddus depu spaciai debadas?”

Su bèciu si fut assetiau sa dentadura, iat fatu tzacai sa lìngua, iat spudau de bona gana e dd’iat aportu s’ampudda de Frontera.

“Dona a innoi. Creu chi mi•dd’apa guadangiau su tzicheddu”.

“Balla ca giai! Oi nd’at tirau bintiseti dentis sentzeras e unu muntoni de ancodeddus, ma àteras bortas at fatu mellus puru.”

“Dònnia borta sa contabilidadi mi fais?”

“Po custu nci funt is amigus. Po tzelebrai s’abilèntzia de s’àteru. A primìtziu fut mellus, no ddi parit? candu beniant colonus giòvunus. Si•dd’arregordat de cussu montùviu [2], su chi si•ndi fut fatu tirai totu is dentis po binci una scumissa?”

Su dotori Rubicundo Loachamín iat incrubau sa conca po aderetzai is arregordus, e aici ddi fut cumparta sa figura de cuss’òmini, no tropu giòvunu e bestiu a sa manera montùvia. Totu biancu, scurtzu, ma cun is spronis de prata.

Su montùviu fut lòmpiu a s’ambulatòriu acumpangiau de una bintena de òminis, totus imbriagus che supas. Fiant circadoris de òru sena aposentu. Pilligrinus, ddus tzerriàt sa genti, e no ddis importàt chi s’òru dd’agatànt me is arrius o me is bèrtulas de is àterus. Su montùviu si•nci fut ghetau in su cadironi e dd’iat castiau cun d•una mirada scimpra.

“Nara.”

“Mi•ndi•ddus tirat totus. A unus a unus, e mi•nci•ddus ponit innoi, asuba de sa mesa.”

“Aberi sa buca.”

S’òmini iat obedèssiu, e su dentista iat averiguau ca acanta a su sciorrocu de is cascialis dd’abarrànt dentis medas, calincunu tacau e àterus sanus.

“Ti•nd’abarrant una bella pariga. Ddu tenis su dinai po totu custas estratzionis?”

S’òmini iat sentzau cussa mirada scimpra.

“Su fatu stait, su dotori, ca is amigus innoi presentis no mi creint candu ddis nau ca seu mascu beru. Su fatu stait ca ddis apu nau ca mi•nd’apu a fai bogai totu is dentis, a unus a unus e sena mi chesciai. Su fatu stait ca eus scumìtiu, e deu e fustei s’eus a partziri su guadàngiu.”

“A sa segunda chi ti•ndi bogant as a essi totu cagau tzerriendi a mamixedda tua”, iat aboxinau unu de sa truma e is àterus dd’iant sighiu arriendi a scracàllius.

“Iat a essi mellus a ti•nd’andai a ti bufai un’àteru tzicheddu e a nci torrai a pensai pagu pagu. No seu innoi po callonadas”, dd’iat torrau su dentista.

“Su fatu stait, su dotori, ca chi fustei no mi permitit de binci sa scumissa, ndi•ddi segu sa conca cun custu cumpàngiu miu.”

E ddi luxiant is ogus in s’interis chi megàt a carinniai sa màniga de su machete.

Po cussu sa scumissa fut andada ainnantis.

S’òmini iat abertu sa buca e su dentista iat torrau a fai su contu. Fiant cuìndixi dentis e candu si•dd’iat nau, su disafiadori iat postu una filera de cuìndixi pedritas de òru asuba de sa tialledda cardinalìtzia de is pròtesis. Una a cada denti, e is scumetidoris, sendi po issu o contras, iant cobertu sa posta cun àteras pedritas indoradas. Su nùmeru cresciat meda a inghitzai de sa de cincu.

Su montùviu si•ndi fut fatu tirai is primus seti dentis sena bogai mùsciu. No s’intendiat musca bolendi, e tirau su de otu ddi fut assortia un’emorragia chi in pagus momentus dd’iat prenu sa buca de sànguni. S’òmini no arrennesciat a chistionai, ma dd’iat fatu s’acinnu de si firmai.

Iat spudau unas cantu bortas prenendi de leas de sànguni callau sa peànnia e s’iat fatu un’acirrada longa de acuardenti chi dd’iat fatu trotoxai de su dolori in sa cadira, ma no si fut chesciau e, torrendi a spudai, cun d-un’àteru acinnu dd’iat cumandau de sighiri.

A s’acabu de cussu degòlliu, sena dentis e a cara unfrada finsas a origas, su montùviu nd’iat bogau un’arrori malu de faci de triunfu partzendi•sì is guadàngius cun su dentista.

“Eh, cussus giai fiant tempus” – iat murmutau su dotori Loachamín, faendi-sì una bella bufada.

S’acuardenti de canna dd’iat abruxau su gùturu, e iat torrau s’ampudda a su bèciu faendi un’ingestu malu.

“No si•dda pighit a mali, su dotori. Custa ndi bocit is bremis de sa matza” – iat nau Antonio José Bolívar, ma no iat pòtziu sighiri a fueddai.

Fiant acostendi•sì duas canoas, e de una de cussas pendiat sa conca acalamada de un’òmini brundu.

 

Luis Sepúlveda, 1989

 

[1] Gringo est su fueddu chi is sudamericanus imperant po inditai is nordamericanus, pruschetotu de is Stadus Unius.

[2] Montuvios funt is traballadoris de sa terra acanta de is costeras de mari

Chi Danti fessit nàsciu in Sardìnnia…

… sa lìngua nosta no nc’iat a essi arruta a su puntu anca est.

Custa borta mi seu bòfiu spassiai pagu pagu. Si fatzu un’arregalu po s’inghitzu de Annu Nou: gosai•si•ddu!

Labai, no mi•ddoi seu scimprau tropu, apu fatu is arrimas comenti mi beniant, a bortas ant a parri fortzadas, ma si•dd’apu nau, est pagu prus che unu giogu. Apu perou circau de impreai fueddus sardus schetus su prus chi podia e mi parit de nci essi arrennèsciu bastanti.

Consillus po ddu ligi: is tertzinas a manu manca funt sa tradusidura in sardu, cussas crocadas a manu dereta funt is originalis; po arraxonis de mètrica apu impreau elisionis (‘e po de) e truncamentus (e’ po est candu sighia de vocali); sa vocali paragògica a acabu de versu no si depit intendi (duas bortas sceti serbit po sa mètrica e dd’apu scrita aici: Dèus-u e at-i, ca su sistema de custu diònicu no permitit de ponni lìteras piticheddas in artu).

Dante Alighieri

Inferru – Cantu I

S’àndala a mesu vida barigada
m’agatu aintru ‘e unu padenti scuru
chi sa dereta bia fut stramancada.

Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura,
ché la diritta via era smarrita.

Ohi cantu a ddu contai est malu puru
ma solu a ddu pensai mi fait striori
aspu, trobiu, axiosu si m’atùru!

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
esta selva selvaggia e aspra e forte
che nel pensier rinova la paura!

Sa morti feti est peus marigosori;
ma po contai su beni chi apu biu
is atrus malis nau de cuss’arrori.

Tant’è amara che poco è più morte;
ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.

Comenti fui aintru nai no sciu
ca prenu ‘e grandu sonnu a cussu puntu
de berdadera bia ndi fui bessiu.

Io non so ben ridir com’i’ v’intrai,
tant’era pien di sonno a quel punto
che la verace via abbandonai.

E a peis de cuddu monti chi est congiuntu
cun sa basciura chi padenti serrat
e chi de timoria su coru iat puntu,

Ma poi ch’i’ fui al piè d’un colle giunto,
là dove terminava quella valle
che m’avea di paura il cor compunto,

in artu càstiu e is palas perra a perra
bestìas de luxi biu de cuddu steddu
chi ghiat deretu onniunu in custa terra.

guardai in alto, e vidi le sue spalle
vestite già de’ raggi del pianeta
che mena dritto altrui per ogne calle.

Calau su timi est tandu unu pagheddu
chi in fundu ‘e coru meda fut durau
sa noti ch’ia passau che misereddu.

Allor fu la paura un poco queta,
che nel lago del cor m’era durata
la notte ch’i’ passai con tanta pieta.

Comenti unu cristianu assubentau
de mari ‘essiu a sa praja cun fadiori
si fùrriat a castiai che ameletzau,

E come quei che con lena affannata,
uscito fuor del pelago a la riva,
si volge a l’acqua perigliosa e guata,

aici si fut s’ànimu fuidori
furriau po biri apalas cuss’apretu
chi lassat mai personi bia in su mori.

così l’animo mio, ch’ancor fuggiva,
si volse a retro a rimirar lo passo
che non lasciò già mai persona viva.

Pasiau su corpus duncas cun achietu
torrau mi fui in s’arètica costera
pesendi pei cun pei cuss’artu tretu.

Poi ch’èi posato un poco il corpo lasso,
ripresi via per la piaggia diserta,
sì che ‘l piè fermo sempre era ‘l più basso.

E tocat chi a s’inghitzu ‘e sa scalera
a pilu ingespiadatzu e lestra a biri
ananti miu una liòncia chi ligera

Ed ecco, quasi al cominciar de l’erta,
una lonza leggera e presta molto,
che di pel macolato era coverta;

de cara mia no si boliat partiri;
faiat a mei su passu tanti arrèsciu
chi fui agiumai cumbintu a dispidiri.

e non mi si partia dinanzi al volto,
anzi ‘mpediva tanto il mio cammino,
ch’i’ fui per ritornar più volte vòlto.

Fut s’ora ‘e su mangianu giai arbèsciu
su soli nci pesàt cun cussu steddu
chi fut cun issu candu ddus iat crèsciu

Temp’era dal principio del mattino,
e ‘l sol montava ‘n sù con quelle stelle
ch’eran con lui quando l’amor divino

s’amori santu ‘e Dèus-u de noeddu;
aici de sperai tenia ocasioni
po cussa fera in s’ora ‘e mangianeddu

mosse di prima quelle cose belle;
sì ch’a bene sperar m’era cagione
di quella fiera a la gaetta pelle

e prus in tempus de durci stasoni;
ma no chi timi etanti no faessit
su biri ananti a mimi unu lioni.

l’ora del tempo e la dolce stagione;
ma non sì che paura non mi desse
la vista che m’apparve d’un leone.

Pariat chi cuddu contra a mei benessit
a conca in artu e fàmini arrabiosa
pariat chi finsas s’àiri ndi tremessit.

Questi parea che contra me venisse
con la test’alta e con rabbiosa fame,
sì che parea che l’aere ne tremesse.

E agoa una lupa chi totu speddiosa
pariat de cantu fut sa marridesa
e genti meda iat fatu giai infadosa,

Ed una lupa, che di tutte brame
sembiava carca ne la sua magrezza,
e molte genti fé già viver grame,

aportu m’iat sentidu de grajesa
sa timoria chi essiat biendi•dda a s’ora
ch’ia pèrdiu in totu spera de s’artesa.

questa mi porse tanto di gravezza
con la paura ch’uscia di sua vista,
ch’io perdei la speranza de l’altezza.

Comenti e cussu chi totu comporat
e lompit tempus malu e a perdi acudit
ca prantu e pensu tristu imoi ddu scorat;

E qual è quei che volontieri acquista,
e giugne ‘l tempo che perder lo face,
che ‘n tutti suoi pensier piange e s’attrista;

sa bèstia sene paxi ni chietudi
abellu a faci mia benendi abàsciu
a cuddu scuru torra mi•nci scudit.

tal mi fece la bestia sanza pace,
che, venendomi ‘ncontro, a poco a poco
mi ripigneva là dove ‘l sol tace.

Arrumbulendi tandu in logu bàsciu
cumparit de arrepenti ma diaderu
chini citiu no parit mancu nàsciu.

Mentre ch’i’ rovinava in basso loco,
dinanzi a li occhi mi si fu offerto
chi per lungo silenzio parea fioco.

Biendi chi in su scuru fut sentzeru
“Oh, miserere ‘e mei”, dd’apu tzerriau,
“chini tui siast, un’umbra o òmini beru!”

Quando vidi costui nel gran diserto,
“Miserere di me”, gridai a lui,
“qual che tu sii, od ombra od omo certo!”

Mi fait: “No prus, ma òmini fui stau,
e babu miu cun mama fut lombardu,
de pàtria mantovana e innia pesau.

Rispuosemi: “Non omo, omo già fui,
e li parenti miei furon lombardi,
mantoani per patrïa ambedui.

Nàsciu sub Iulio, mancai fessit tardu
seu bìviu in Roma asuta ‘e grandu Agustu
candu nci fiant is farsus dèus govardus.

Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi,
e vissi a Roma sotto ‘l buono Augusto
nel tempo de li dèi falsi e bugiardi.

Poeta fui e cantamu de su giustu
de Anchisu fillu chi est bènniu de Ilìu
de chi abrùxiu feti e’ abarrau de custu.

Poeta fui, e cantai di quel giusto
figliuol d’Anchise che venne di Troia,
poi che ‘l superbo Ilïón fu combusto.

Ma a ita ses torrendi a cuss’axiu?
no fust artziendi a muntànnia biadosa
de anca ònnia prexu nd’est mòviu e partiu?”

Ma tu perché ritorni a tanta noia?
perché non sali il dilettoso monte
ch’è principio e cagion di tutta gioia?”

“Ses tui Virgìliu sa mitza abundosa
chi spargit mannu frùmini ‘e arraxonu?”,
dd’apu torrau a faci bregungiosa.

“Or se’ tu quel Virgilio e quella fonte
che spandi di parlar sì largo fiume?”,
rispuos’io lui con vergognosa fronte.

“Tra is àterus poetas bantu e donu
mi serbat stùdiu longu e grandu amori
chi nci apu postu in su tuu libru bonu.

“O de li altri poeti onore e lume,
vagliami ‘l lungo studio e ‘l grande amore
che m’ha fatto cercar lo tuo volume.

Tui ses maistu mannu miu e s’autori
chi solu surbiu nd’apu in sa poesia
su stili bellu chi m’at fatu onori.

Tu se’ lo mio maestro e ‘l mio autore,
tu se’ solo colui da cu’ io tolsi
lo bello stilo che m’ha fatto onore.

Dda biis sa bèstia chi tengu in sa bia;
agiuda-mì cun issa, ca in trementa
m’at postu, o maistu ‘e sabidoria”.

Vedi la bestia per cu’ io mi volsi;
aiutami da lei, famoso saggio,
ch’ella mi fa tremar le vene e i polsi”.

“Po tui iat essi mellus atra tenta”,
mi torrat biendi•mì totu in prantu,
“si ‘olis scabulli ‘e logu chi turmentat;

“A te convien tenere altro vïaggio”,
rispuose, poi che lagrimar mi vide,
“se vuo’ campar d’esto loco selvaggio;

ca custa bèstia chi ti fait ispantu
no lassat mai perunu propassai
chi sperdit dònnia pòburu, aici cantu;

ché questa bestia, per la qual tu gride,
non lascia altrui passar per la sua via,
ma tanto lo ‘mpedisce che l’uccide;

e de natura est tanti mala e grai
chi mai dda satzat gana illacanada
e a scraxu prenu est comenti e chi mai.

e ha natura sì malvagia e ria,
che mai non empie la bramosa voglia,
e dopo ‘l pasto ha più fame che pria.

Cun animalis medas s’e’ acrobada
e ant essi prus, ma cani cassadori
cun dolu mannu dd’at a fai spaciada.

Molti son li animali a cui s’ammoglia,
e più saranno ancora, infin che ‘l veltro
verrà, che la farà morir con doglia.

Ni terra ni dinai ma cun framori,
issu chi nascit in pannus de virtudi
sabiesa at a circai e grandu amori.

Questi non ciberà terra né peltro,
ma sapïenza, amore e virtute,
e sua nazion sarà tra feltro e feltro.

De cudda Itàlia at essi sa saludi
po chi Camilla vìrgini s’est morta
e Turnu, e Eurìalu e Nisu in gioventudi.

Di quella umile Italia fia salute
per cui morì la vergine Cammilla,
Eurialo e Turno e Niso di ferute.

De is biddas dd’at a fai imperriai sa porta
finas chi torra scutulada at essi
a inferru, de aundi fèngia dd’iat ingorta.

Questi la caccerà per ogne villa,
fin che l’avrà rimessa ne lo ‘nferno,
là onde ‘nvidia prima dipartilla.

Ma pensu chi siat mellus tui sighessis
de innoi a mei, chi t’apu a andai ghiendi,
e s’atru mundu potzas agradessi;

Ond’io per lo tuo me’ penso e discerno
che tu mi segui, e io sarò tua guida,
e trarrotti di qui per loco etterno;

ca scrìvidus de dolu innia as a intendi
a biri cussas ànimas antigas
po sa segundu morti giai tzerriendi;

ove udirai le disperate strida,
vedrai li antichi spiriti dolenti,
ch’a la seconda morte ciascun grida;

e is chi unu prexu mannu finsas pigat
mancai in su fogu, ca funt in sa spera
de artziai a su celu a s’ora cun fadiga.

e vederai color che son contenti
nel foco, perché speran di venire
quando che sia a le beate genti.

Chi inguni agoa bolis andai diaveras
mi•nci apu a dispidiri ca innia nci at-i
prus dìnnia ‘e mei un’atr’ànima sentzera;

A le quai poi se tu vorrai salire,
anima fia a ciò più di me degna:
con lei ti lascerò nel mio partire;

ca cussu imperadori e magestadi
sendi chi fui arrebellu a sa dotrina
no bolit chi deu intri in sa tzitadi.

ché quello imperador che là sù regna,
perch’i’ fu’ ribellante a la sua legge,
non vuol che ‘n sua città per me si vegna.

S’arrènniu e’ in dònnia logu ma innoi finas
est sa tzitadi sua cun s’artu tronu:
biau chi nd’arricit intrendi sa strina!”.

In tutte parti impera e quivi regge;
quivi è la sua città e l’alto seggio:
oh felice colui cu’ ivi elegge!”.

E deu: “Poeta, deu ti pedu a indonu
po Deus chi mai t’at donau acunortu,
po chi nci fua de custu mali e in bonu

E io a lui: “Poeta, io ti richeggio
per quello Dio che tu non conoscesti,
acciò ch’io fugga questo male e peggio,

mi potzas ghiai a lompi in cussu portu
chi s’enna ‘e Santu Pedru potza biri
e is chi tui nas pigaus de su scunfortu”.

che tu mi meni là dov’or dicesti,
sì ch’io veggia la porta di san Pietro
e color cui tu fai cotanto mesti”.

S’est mòviu, e deu infatu a ddu sighiri.

Allor si mosse, e io li tenni dietro.

Gràtzias, amigus, po si essi stentaus a ligi, e cumpadessei is sciollòrius mius!

Una persighidura (“stalking”) de 400 annus a oi… disterru po una poberita

Adiosu, montis obrèscius de s’àcua e puntaus a celu; cùcurus disagualis, connotus a chini est crèsciu intra bosàterus e siddaus in conca sua che sa bisura de is prus carus chi tenit; arrius chi nd’intendit su cròculu che sonu de is boxis de domu; boddeus de domus spartzinadas arbighendi in sa costera che tallus de brebeis pascendi; adiosu! ‘Ta tristu su passu de chini, crèsciu intra bosàterus, si-ndi depit stesiai! Finsas in sa pantasia de su chi si-ndi dispedit po boluntadi sua etotu, cun sa spera de tenni mellus sorti in logu allenu, in cussu momentu morint is bisus de arrichesa; e si-ndi spantat issu etotu de s’essi pòtziu destinai aici, e si-nd’iat a torrai agoa inderetura chi no pensessit de podi torrai arricu una dii benidora. Cantu prus s’ogu càstiat in su pranu si-nd’arretirat arròsciu e fadiau de cuss’amprària sèmpiri aguali; s’àiri ddi parit grai e morta; s’adelantat tristu e sbeliau me is tzitadis avolotadas; domus asuba de domus, bias ingruxadas a bias, parit chi ndi-ddi boghint su sùlidu; e ananti de is casamentus chi is stràngius amirant, pensat turmentau de su disìgiu a cudd’ortixeddu de bidda sua, a cudda domixedda chi nci iat ghetau is ogus asuba de diora e chi at a comporai torrendi arricu a is montis suus.

Ma chini no iat impèlliu apalas de cuddus mancu unu disìgiu fuiditzu, chini iat cumpostu in conca sua totu is pinturas benidoras in mesu de issus, e unu maliori poderosu nci-ddu scàvulat atesu! Chini, scardancau amarolla de is avesus fitianus e strobau me is prus speras bisadas, lassat cussus montis po sighiri s’arrastu de àterus disconnotus e chi mai at disigiau de connosci, e no arrennescit mancu in su pensamentu a lompi a s’ora de torrai! Adiosu, domu stimada, anca setzendi cun pensus cuaus s’at imparau a scerai, in mesu de is passus cumonis, su sonu de unu passu abetau cun timoria stramba. Adiosu, domu stràngia tambeni, domu apubada a culu de ogu, passendi, e a cara arrùbia puru; anca sa menti si bisàt unu benidori de sposa achietu e vitàniu. Adiosu, crèsia, anca s’ànimu est torrau medas bortas sullenu, cantendi a Deus alabantza; anca fut impromìtia e apariciada una tzirimònia; anca su pispisu segretu de su coru depiat essi beneditu in su celu, e sa stima cumandada e nada santa; adiosu! Chini si donàt una biadesa aici manna est apetotu; e no amànciat mai su prexu de is fillus chi no po ndi-ddis batiri un’àteru prus seguru e prus mannu.

Alessandro Manzoni, 1827-1840

Salomè in sardu

Po is interessaus chi tenint su Kindle de Amazon apu pubricau sa furriadura in sardu de sa Salomè de Oscar Wilde. Gei costat pagu, comporai-si-dda!

Salomè in sardu

Si pongu innoi sa noda bibliogràfica, sa noda a sa furriadura in sardu e sa primu scena de su drama.

Noda bibliogràfica

Sa tragèdia famada de Wilde est furriada po sa primu borta in lìngua sarda, in sa bariedadi campidanesa, fueddada de sa majoria de is sardus in sa metadi de cabegiossu, sa prus populada de s’ìsula.

Wilde iat scritu su drama in frantzesu po sa grandu atora Sarah Bernhardt candu fut bivendi in Parigi intra donniassantu e mesi-de-idas de su 1891 (ma dd’iant imprentau s’annu apustis e fut bessiu sceti su 22 de friàrgiu de su 1893), ma s’aparìciu chi fiant aprontendi dd’iat proibiu s’annu apustis in Londra su Lord Ciambellanu cun sa scusi de una lei bècia perdali chi cumandàt de no ponni in scena personis de sa Bìbia: ma fut sa burghesia paparrosàrius chi s’annu innantis iat cunsiderau sbregungiu “S’arretratu de Dorian Gray” cun sa chi issu pensàt una garbosidadi basamatoni, chi faiat pagai diaici a su grandu scridori irlandesu is atacus spenitentziaus chi issu no ddi iat fatu amancai in lìburus, artìculus e arrespustas a s’imprenta. Sa bersioni ingresa afatanti de su 1894 de s’amigu Lord Alfred Douglas a Wilde intamis no ddi fut pràxia e dd’iat finsas disalabada.

S’òbera contat su fatu àspidu, pigau de sa Bìbia, de Salomè, sa filla giovunedda de s’arreina Erodìadi chi, ecisada de s’amaju e de sa bellesa de su Batiadori ma de issu arreusada, si fait batiri in d-una safata de prata sa conca sua, a pagamenta po ai baddau sa dantza de is seti velus po s’urrei Erodi, bìdriu suu, amajau issu etotu de issa. Su cuntrastu de su nidori farsu e sa notzentesa gramaticali de su linguatzu cun sa matèria trulla e aferenada donat una gràtzia decadenti e malàdia a custu cabudòbera de su tiatru de Wilde.

Noda a sa furriadura in sardu

Candu in su mesi de ladàmini de su 1987 ia detzìdiu de cuncurri in sa setzioni “furriadura in sardu” de su prèmiu literàriu de Calangianus, forsis no fiant medas is chi pensànt chi su sardu fut una lìngua no sceti po sa sintzillidadi de sa strutura e sa gramàtica sua ma finsas poita ca fut bonu a esprimi dònnia calidadi de sugetu, eus a nai “universali”, mancai no nci fessit in sa stòria e in sa cultura de su connotu sardu. E po cussu ia sceberau de mandai un’arrogu de sa “Salomè” de Oscar Wilde. Bolendi puru lassai a una parti sa bellesa cosa sua, mi fut parta intzertada s’idea chi cuss’òbera etotu, chi un’irlandesu “cundennau de is ingresus a chistionai sa lìngua de Shakespeare” (comenti naràt Wilde etotu) iat scritu in frantzesu in su 1891, fessit furriada cent’annus apustis in d-una lìngua chi, cundennada de sa tirannia de s’italianu a no podi essi prus sa de bratzolu in domu sua, genias de sardus ant dèpiu imparai sendi giai mannus po no abarrai cun sa bregùngia de no connosci su fueddu de sa terra insoru (e deu seu malassortadamenti unu de cussus).

Fiant passaus giai sex’annus de cussas diis, annus chi bortas medas mi fut beniu su disìgiu de torrai a pigai in manus cussa faina, ca s’arresurtau fut stètiu bellixeddu (e premiau puru a su cuncursu), ma oi po un’arraxoni de traballu e cras po un’àtera de famìllia, no fui arrennèsciu mai a ddu sighiri. Ma in su stadiali de su 2003, po nexi de sa presentada de su standard de sa Regioni po sa grafia de su sardu chi ddi nant Limba Sarda Unificada, arranguitzau de essi torraus a bessiri a pillu s’interessu e is chistionis asuba de sa lìngua sarda, mi seu detzìdiu e in pagus mesis apu acabau su traballu chi presentu innoi a is ligidoris.

Po sa grafia de sa lìngua apu sighiu is Arrègulas de su campidanesu standard imprentadas imoi pagu tempus de sa Provìntzia de Casteddu, mancai sa furriadura siat fata, po fueddàriu e maneras de nai, in sa bariedadi ocidentali de su campidanesu, e pretzisamenti in su sardu chi fueddaus in sa Marmidda de Mòguru (anca seu nàsciu e fatu mannu), mancai arricau de pagu fueddus de àteras bariedadis.

Po sa furriadura de fueddus chi no nci funt in s’imperu cumoni de su sardu apu circau de sighiri su chi pensat Antoni Lèpori, chi giai dex’annus a oi scriiat: “Su pensamentu miu (…) sighit a essi sinnau de una oponidura crara a su caminu de italianisadura a marolla de sa lìngua sarda, po primu cosa in sa grafia e in su campu sintàtigu e in su de is fueddus. Infatis seu cumbintu ki s’arruga de sighiri siat sa de nai ca no a s’arrecursu atrupelliau a is prèstidus, de s’italianu comenti de calisisiat lingua, e ki siat pretzisu a arricai sa lingua sarda de a intru, est a nai produsendi fueddus nous partendi de fueddus sardus sintzillus chi nci funti jai de di ora”, (in Gramàtiga sarda po is campidanesus, Su nascimentu de is fueddus in campidanesu, Premissa, pàg. 106, Quartu S.Elena 2001).

Cun sa spera de ai donau un’agiudu, mancai piticu, a difendi su sardu campidanesu, imoi etotu chi sa prus fueddada chistionada in Sardìnnia arriscat de essi arrimada po favoressi àteras fueddadas presùmias prus “puras”, idea de chi ndi funt nàscias a primìtziu sa L.S.U. e apustis s’improddu (finsas peus!) de sa Limba Sarda Comuna, saludu a is stimadoris de sa lìngua nosta, chena mi scaresci de torrai gràtzias a babu miu Giuanneddu (chi oi s’est pentiu de no m’ai chistionau in sardu a piticheddu!) e a s’amigu Dinu Maccioni po s’agiudu mannu chi m’ant donau a torrai a castiai su scritu, pruschetotu po m’ai inditau fueddus antigus chi no funt giai giai prus connotus de su prus de is giòvunus de is genias de oi.

SCENA

Una sutea manna aìnturu de su palàtziu de Erodi chi donat a sa sala de sa sciala. Unus cantu sordaus funt incaraus a su curridòriu. A manu dereta ddoi at una scalera manna. A manu manca, in fundu, unu putzu antigu ingiriau de unu muru de brunzu birdi. Lugori de luna.

NARRABOT. Gei est pagu bella notesta sa printzipessa Salomè!

CORTESANU. Castiai sa luna. Sa luna fait una luxi strama. Iat a parri una fèmina bessendi-ndi de una tumba. Assimbillat a una fèmina morta. Iat a parri circhendi mortus.

NARRABOT. Fait una luxi strama meda. Assimbillat a una printzipessedda a velu grogu e a peis de prata. Assimbillat a una printzipessa a peis che columbeddas arbas… Iat a parri baddendi.

CORTESANU. Est comenti e una fèmina morta. Andat a pagu a pagu. (S’intendit murigu in sa sala de sa sciala.)

PRIMU SORDAU. Ita est totu custu carraxu? Chini funt cussas bèstias scimpras chi funt aboxinendi?

SEGUNDU SORDAU. Is Giudeus. Faint sèmpiri aici. Funt abetiendi asuba de s’arreligioni insoru.

PRIMU SORDAU. E poita depint abetiai asuba de s’arreligioni?

SEGUNDU SORDAU. No ddu sciu. Faint sèmpiri aici… Is Fariseus nant ca nci funt is àngiulus, is Saduceus nant ca is àngiulus no nci funt.

PRIMU SORDAU. A mei gei mi parit cosa de arriri a si ponni a abetiai asuba de custas cosas.

NARRABOT. Gei est pagu bella notesta sa printzipessa Salomè!

CORTESANU. Fustei est sèmpiri castiendi-dda. Fustei dda càstiat tropu. No fait a castiai a sa genti a custa manera… Nd’iat a podi calai calincun’arrori.

NARRABOT. Est bella meda notesta.

PRIMU SORDAU. S’urrei tenit una faci incillida.

SEGUNDU SORDAU. Est berus, tenit una faci annugiada.

PRIMU SORDAU. Est castiendi calincuna cosa.

SEGUNDU SORDAU. Est castiendi a calincunu.

PRIMU SORDAU. A chini est castiendi?

SEGUNDU SORDAU. No ddu sciu.

NARRABOT. Gei est groghixedda sa printzipessa. No dd’apu bia mai aici groga. Assimbillat a s’arrefrèscia de un’arrosa arba in d-unu sprigu de prata.

CORTESANU. No fait a dda castiai. Fustei dda càstiat tropu!

Buca-de-Arrosa

Labai, piciocus, custa borta seu arrennèsciu a fai torrai is arrimas. E fait finsas a dda cantai…

 

Buca-de-Arrosa

Ddi narànt Buca-de-Arrosa
poniat s’amori poniat s’amori
ddi narànt Buca-de-Arrosa
poniat s’amori asuba ‘e ònnia cosa.

Apenas lòmpia a sa statzioni
in sa biddixedda de Sant’Illàriu
iant biu totus in d-una mirada
ca fut atra cosa che missionàriu.

S’amori ddu fais o ca ses arròsciu
o ca ddu fatzas po traballai
Buca-de-Arrosa ni s’unu ni s’atru
de su scinitzu boliat gosai.

Ma su scinitzu fitianu portat
su spèddiu sceti de satisfai
chena apubai chi su chi ti praxit
siat bagadiu o mancai cojau.

Aici e’ stètiu ca de una dii a s’atra
Buca-de-Arrosa s’est pricurada
s’arràbiu mannu de is callelleddas
chi chena s’ossu fiant abarradas.

Giai chi no luxint in sa biddixedda
po grandu arbìtiu tzertu is gomais
sa contramòvida a cussu puntu
no fut de prus che a dda frastimai.

Si sciit chi sa genti est de bonu consillu
mancu chi fessit Gesùs in su tempru
si sciit chi sa genti est de bonu consillu
candu at spaciau su malu esempru.

Tandu una bècia mai cojada
chena mai fillus, chena prus ganas
si pigat s’incuru e mancai s’ingustu
de donai a totus consillu giustu.

E chistionendi cun cuddas corrudas
fueddus abistus ddis narat atzuda:
“Chini s’amori si-nd’at furau
de sa giustìtzia siat castigau”.

E funt andadas a su comissàriu
e dd’ant nau chena de lareddiai:
“Cussa bagassa, de parrochianus
ndi tenit cantu e unu forru ‘e pani”.

Cuatru arguatzilis funt arribaus
in conca unu tanti ‘e capeddu a pinnàciu
cuatru arguatzilis funt arribaus
cun su pinnàciu e totus armaus.

Su coru moddi no est una doda
chi ndi siat prenu su carabineri;
ma a nci-dda lompi cada a su trenu
dd’ant portada chena praxeri.

A sa statzioni ddoi fiant totus
su comissàriu e su segrestanu
a sa statzioni ddoi fiant totus
ogus arrùbius, capeddu in manu.

Po saludai a sa chi po unu pagu
chena pretendi chena pretendi
in cussa bidda at batiu po unu pagu
prexu e cuntentu amorigendi.

Unu carteddu grogu ddoi fut
a scrita manna innieddigada
naràt “Adiosu, Buca-de-Arrosa,
tui su beranu ti portas incuadas”.

Ma a tali nova chi pagu s’intendit
mancu perunu giornali ddi serbit
comenti frècia chi de arcu e’ scuta
bolat impressi de buca in buca.

E in sa statzioni chi avatu beniat
sempri prus genti de innui dispidiat
chini unu basu intregàt o unu frori
o po duas oras pediat s’amori.

Finsas Vicàriu chi no disdìnniat
durci ermosura mancai pagu durit
a prufessoni dda portat avatu
tra un’ollu santu e unu sinnu ‘e gruxi.

E cun sa Vìrgini in primu fila
e Buca-de-Arrosa pagu stesiada
arreu si tragat peri sa bidda
sacru e profanu a manu pigada.

Fabrizio De Andrè, 1968