Mexina, polìtica, literadura e àteru… in lìngua sarda

Archive for April, 2013

Bona Dii de sa Sardìnnia a totus!

Custu mangianu seu andau a su Palàtziu de s’Urrei anca sa Fondazione Sardinia at organisau un’atòbiu po sa Dii de sa Sardìnnia:

SAS CHIMBE PREGUNTAS DE SU 2013, A NOIS – LE CINQUE DOMANDE DEL 2013, A NOI STESSI

La Sardegna ha una classe dirigente e politica all’altezza della crisi che sta vivendo?

L’Italia serve alla Sardegna? In che misura il superamento della crisi passa da un deciso cambio dei rapporti istituzionali tra la Sardegna e lo Stato italiano?

Un “Partito della Sardegna”, slegato dalle grandi formazioni nazionali, può essere una risposta alla crisi istituzionale e alla mancanza di una adeguata rappresentanza sia nel parlamento romano che in quello europeo?

L’introduzione del bilinguismo può essere una risorsa per la Sardegna?

Quale proposta fare ai giovani sardi che hanno ripreso ad emigrare?

Sigomenti, apustis de is 5 arrelatas de is organisadoris, fiant prevìdius interbentus crutzus (finsas a cada 5 minutus) mi fui apariciau deu puru unu discurseddu, ma agoa poita ca ant inghitzau tardu, ca ddoi fut genti meda de vàllia (polìticus, giornalistas, sindacalistas, dirigidoris e oberadoris de assòtzius culturalis de importu) e ca deu seu bregungiosu, no mi seu atriviu a chistionai. Insandus su discurseddu si-ddu pongu innoi asuta, mancai pagu pagu allonghiau de comenti fut a primìtziu.

Ia a bolli fueddai in crutzu de una chistioni chi mi spèddiat meda, chi tenit e ita fai cun sa chistioni de is arrelatas istitutzionalis intra Sardìnnia e Itàlia, e chi comentechisiat no est scapiada in totu de sa chistioni de su bilinguismu puru. No parit berus chi custas cosas ddas ia scritas deu etotu in su mesi-de-argiolas de su 2005 in su giassu de Sotziu Limba Sarda apustis de un’atòbiu po sa lìngua sarda chi si fut fatu insaras in sa Domu de su Studianti. Funt passaus giai ot’annus e sa bella est ca no est mudau nudda de su stadu anca seus e de su chi s’iat a depi fai.

Insandus scriia ca si depiat “acotzai cun fortza una campànnia po s’arreforma de su statudu arregionali, chi pòngiat a su primu postu sa chistioni de sa soberania de s’Arregioni Sarda me is detziduras chi pigat, chi cuntratit cun su stadu italianu una forma de federadura bera, no un’autonomia frassa chi fintzas a oi no at portau a nudda”.

A cussus tempus no creia meda a sa possibilidadi de s’indipendèntzia ca mi pariat anacronìstica, oi forsis apu cambiau unu pagheddu idea (podit abarrai sèmpiri una tenta in d-una bisura benidora “a lungo termine”), ma pensu sèmpiri sa pròpiu cosa: ca, chi su pòpulu sardu ddu pedit cun fortza e pruschetotu cun grandu unidadi, unu statudu chi stabilessat sa soberania de sa Sardìnnia po is chistionis prus de importu de sa polìtica cosa sua finsas abarrendi in su sètiu de un’arregioni autònoma a statudu spetziali, su stadu italianu no ndi potzat fai de mancu de dd’aprovai, mancai “obtorto collo”. Duncas po mei sa bia sinnada iat a depi essi sa de persighiri unu statudu nou, forti, meda adelantau, chi stabilessat chi sa Sardìnnia est una natzioni cun stòria, cultura e lìngua sua e duncas tenit su deretu de imperai ainas de autoguvernu mannas meda, ma sèmpiri abarrendi in su giassu istituzionali de su chi si podit fai aìnturu de sa lei de su stadu italianu.

E comenti dd’iaus a depi fai insaras custu statudu nou? Cun d-un’Assemblea Costituenti comenti s’est nau e sustènniu bortas meda? A mei no mi parit una cosa intzertada. A parti ca, a su chi sciu, no est un’aina prevìdia de sa lei de dda podi fai, giai mi màginu un’eligidura a sufràgiu universali e a mollu proportzionali, chi iat a benni amarolla a ddu fai po podi arrapresentai totus (e figurai-sì su dinai chi nc’iat a bolli) e po tenni un’assemblea chi iat a abarrai annus e annus batallendi cun ideas diferentis e antzis a s’opostu s’una de s’àtera cun s’arriscu mannu de no ndi bogai càbudu perunu in bai-circa cantu tempus.

Intamis nc’est una manera prus crutza meda e chi si podit dispediri de una cosa chi teneus giai: est sa Carta de Logu noa, chi su comitau “Firma per la tua Sardegna” at presentau giai a oi ses annus, chi dormit prena de prùini in calincunu cadàsciu de su Senau anca dd’iat presentada s’on. Massidda in su 2008, fata de una truma de studiaus de stòria e de deretu costitutzionali. Unu statudu forti, adelantau meda, chi narat intra àteru:

Is  printzìpius ordinadoris. Il popolo sardo, il territorio, l’ambiente, la lingua, la cultura della Sardegna costituiscono la Nazione sarda. In quanto Nazione, la Sardegna esercita il proprio autogoverno costituendosi in Regione autonoma speciale, in armonia con la Costituzione repubblicana.
I poteri della Regione autonoma derivano dal popolo sardo.
Il Sardo, al pari dell’Italiano, è lingua ufficiale nel territorio della Regione autonoma. La storia, la cultura e la lingua sarda sono materie obbligatorie di insegnamento nelle scuole di ogni ordine e grado dell’Isola.
I rapporti fra la Regione autonoma e lo Stato centrale sono ispirati al principio della pari dignità istituzionale.

Is cumpetèntzias. La Regione autonoma ha esclusiva competenza e potestà legislativa nelle materie di proprio  interesse.
La Regione non ha competenza in materia di:
a) difesa militare del territorio dello Stato; b) moneta; c) amministrazione della giustizia; d) rapporti diplomatici con stati terzi.

Aministratzioni, finantza e seguresa. La Regione ha una propria finanza. La Regione definisce il regime delle sue entrate fiscali, istituendo tributi propri e adottando quelli statali vigenti, esigibili nel territorio regionale. Alla Regione spettano le entrate fiscali derivanti da attività svolte in Sardegna da imprese non aventi sede legale e fiscale nell’Isola. D’intesa fra Regione e Stato è definita la quota degli introiti fiscali percepiti nel territorio regionale da trasferire allo Stato.

Agoa funt inditadas àteras ainas po cumpensai is diseconomias chi nascint po nexi de s’insularidadi, est a nai is chistionis de sa zona franca, de sa continuidadi territoriali e tambeni arresursas de su Stadu a indennitzu de is serbidorias militaris. Finsas s’aministratzioni de s’òrdini pùbricu passat a s’Arregioni.

Po dda serrai, si pregontaus: ita si-nd’est fatu de custa cosa? Nudda! No sciu poita, forsis ca teniat s’impèllida de su centru-dereta, giai ca fut firmau comenti a Comitau de Garantis de Artizzu, Farigu, Ladu, La Spisa, Randazzo e Vargiu, e sa manca no dd’at pigau in cunsideru po cussu? Su fatu est ca sa majoria de is sardus de custa cosa no nd’ant scìpiu e no ndi sciint nudda! E no s’agatat prus mancu in s’arretza, ca su giassu est sparèssiu! E insaras iat a abastai chi su Consillu Arregionali (su Consillu, no sa giunta! est a nai totu is partidus) imbestessit de sa chistioni ofitzialmenti totu is entis de logu, Provìntzias e Comunus e cumbidessit totu is assòtzius polìticus e culturalis a fai in dònnia bidda atòbius e dibatas po chi custu documentu potzat essi connotu de totus e si podessint arregolli is firmas de is tzitadinus e si podessint fai is delìberas de afillamentu de is Comunus. Chi una proposta aici adelantada lompessit agoa a su Consillu Arregionali cun d-una grandu aprovadura populari, una delìbera de su Consillu etotu, mancai apustis dibatas e curregiduras, iat a bessiri aici forti (e mancai de sutaponni a un’arreferendum populari) chi dd’iat a benni a traballu a su Stadu a si podi atriviri a no dd’arriciri amarolla, ca iat a arriscai diaderus de scadenai un’arreatzioni indipendentista finsas in sa genti normali chi indipendentista no est.

E duncas po cungrui su discursu, a parri miu s’Arregioni Sarda tenit sa possibilidadi e is ainas po inghitzai un’àndala noa de soberania finsas abarrendi in su sètiu de sa Costitutzioni italiana; depit sceti sceberai de ddu bolli fai e circai po essi prus forti s’acotzu poderosu de su pòpulu: ca totus oramai ant cumprèndiu ca fait a stai mellus sceti sendi meris in domu nosta, e fait a essi no dipendentis de is chi si cumandant de foras, e mancai chena indipendèntzia statuali puru.

Fortza paris!

Domìnigu 28 premiatzioni in Sàrdara

Domìnigu 28 a oras de is 5 e mesu de a merii, in Sàrdara faint sa premiatzioni de su cuncursu literàriu “Contendi in Sàrdara”.

Labai su manifestu

Contendi in Sardara

Mitus asuba de su bilinguismu

In d-una bella arraxonada in su blog de s’amiga Alexandra Porcu, apu agatau custu acàpiu a su giassu de unu professori spetzialisau in chistionis de bilinguismu. M’est pràxiu a ddu tradusi in sardu e si-ddu pongu innoi. Mancai me is diis chi benint apu a fai calincunu cumentu puru.

François Grosjean 

Professori Emèritu
Universidadi de Neuchâtel, Svìtzera

Unus cantu mitus asuba de su bilinguismu funt dibàtius in custu lìburu: Bilingual: Life and Reality (Harvard University Press, 2010). Funt arresuminaus innoi.

Su bilinguismu est una cosa pagu spainada.

FARSU. Ant carculau ca prus de sa metadi de sa genti in su mundu est bilìngua, est a nai ca bivit cun duas o prus lìnguas. Su bilinguismu s’agatat in dònnia logu de su mundu, in dònnia pillu sotziali, in dònnia truma de edadi. Finsas me is Logus cun medas monolìnguus, sa percentuali de bilìnguus est arta. Po nai, fait a contai unus 50 millionis de bilìnguus me is Stadus Unius de Amèrica (SUA) in dii de oi.

Is bilìnguus achirint is duas o prus lìnguas insoru in sa pipiesa.

FARSU. Fait a imparai prus lìnguas sendi pipiu, ma sendi piciocheddu e finsas fatus mannus puru. Fait a biri mannus medas chi bessint bilìnguus ca apustis mòvius de unu Logu (o una regioni) a un’àteru depint achiriri una segundu lìngua. Cun su tempus, fait a ddus agatai bilìnguus aicetotu che is pipius chi ant achiriu sa lìngua insoru in sa primu pipiesa (sarvu s’acentu de fueddadori nàsciu). Po arrègula, sa genti bessit bilìngua poita ca sa vida ddi pedit s’imperu pretzisu de duas o prus lìnguas. Custu podit acadessi po mori de disterru, educatzioni, coja amesturada, cuntatu cun àteras trumas linguìsticas aìnturu de unu Logu, e aici nendi.

Is bilìnguus tenint connoscèntzia aguali e perfeta de is lìnguas insoru.

FARSU. Custu est unu mitu chi at tentu vida longa! A sa dereta, is bilìnguus connoscint is lìnguas insoru a su tanti giustu chi ddis serbit. In calincunu podit predominai una lìngua, àterus no sciint ligi e scriri in d-una de is lìnguas insoru, àterus tenint sceti connoscèntzia passiva de una lìngua e, a s’acabu, una minoria pitica meda tenit un’imperu aguali e perfetu de is lìnguas suas. Su chi tocat a si ponni in conca est ca is bilìnguus funt diferentis meda intra issus, aicetotu che is monolìnguus.

Is bilìnguus beriderus no tenint acentu me is lìnguas diferentis insoru.

FARSU. A tenni o a no tenni acentu in d-una lìngua a unu no ddu fait prus o mancu bilìnguu. Dipendit de candu unu at achiriu sa lìngua sua. De fatu, calincunu bilìnguu sciortu e balantzau meda tenit s’acentu de una o de s’àtera lìngua; àterus bilìnguus, prus pagu sciortus, podint no tenni acentu in totu.

Is bilìnguus funt tradusidoris nàscius.

FARSU. Chi puru is bilìnguus sciint tradusi cosas simpris de una lìngua a s’àtera, a fitianu ddis benit a traballu in campus prus spetzialisaus. Sa torrada chi sa genti ddi fait giai sèmpiri est: “Deu creemu ca fiast bilìnguu!”. De fatu, is bilìnguus imperant is lìnguas insoru in sètius diferentis, cun genti diferenti, in campus diferentis de sa vida (a custu ddi nant su printzìpiu de cumplementariedadi). Sarvu chi apant imparau is lìnguas in sètius formalis (a scola, po nai), o apant studiau po fai is tradusidoris, a fitianu no sciint fai una tradusidura cunforma a s’àtera lìngua.

Amesturai is lìnguas est unu sinnu de mandronia de is bilìnguus.

FARSU. Amesturai is lìnguas passendi de s’una a s’àtera (code-switching) o pighendi imprèstidus est unu portamentu cumoni meda po is bilìnguus chistionendi cun àterus bilìnguus. Est unu pagheddu comenti a pigai su cafei cun lati intamis de nieddu sceti. Sa doda de is duas lìnguas est inguni pronta e in sètius bilìnguus fait a dd’imperai a praxeri. Medas espressadas e fueddus si nant mellus in d-una o in d-un’àtera lìngua; amesturendi fait a imperai sa giusta chena depi arrecurri a tradusiduras chi a bortas iant a podi no arrennesci a espressai su chi unu bolit nai. In dònnia manera, in àterus sètius is bilìnguus sciint ca no fait a amesturai is lìnguas (po nai, candu funt chistionendi cun monolìnguus) e insandus abarrant firmus in d-una sceti.

Is bilìnguus funt biculturalis puru.

FARSU. Chi puru medas bilìnguus funt biculturalis puru (ca arrelatant cun duas culturas e ponint apari bisuras de ambaduas), àterus medas funt monoculturalis (po nai, is bividoris de sa parti de Svìtzera chi chistionant su tedescu, a fitianu achirint tres o cuàturu lìnguas de sendi giovuneddus). Aici fait a essi bilìnguu chena essi biculturali aicetotu comenti fait a essi monolìnguu e biculturali (che a unu Britànnicu chi bivit me is SUA).

Is bilìnguus tenint personalidadi dòpia o sperrada.

FARSU. Is bilìnguus, che is monolìnguus, adatant su cumportamentu insoru a sètius e genti diferentis. Custu portat meda is bilìnguus a mudai lìngua (po nai, unu bilìnguu giaponesu-ingresu chi chistionat giaponesu cun s’ajaja e ingresu cun sa sorri). Custus mudamentus de lìngua ant fatu nasci s’idea ca is bilìnguus funt “diferentis” candu chistionant s’una o s’àtera lìngua. Ma aicetotu che po is monolìnguus, est su sètiu o sa personi cun chi unu est chistionendi chi portat a mudai pagu pagu cumportamentus, pensadas, sentidus, etc., e no su fatu chi unu siat bilìnguu.

Is bilìnguus espressant is sentidus in sa primu lìngua insoru.

FARSU. Parìcius bilìnguus funt crèscius imparendi duas lìnguas totu a una borta e po cussu tenint duas primus lìnguas e ddas podint imperai ambaduas po espressai is sentidus. E po sa majoria de is bilìnguus chi ant achiriu is lìnguas in tempus diferentis (a primìtziu una lìngua e agoa, unus cant’annus apustis, un’àtera) su mollu no est craru. Sentidus e bilinguismu produsint un’arrealidadi meda cumpricada ma finsas meda personali, chi no tenit arrègulas assentadas. Calincunu bilìnguu preferit a imperai una lìngua, calincunu s’àtera, e calincunu ddas imperat ambaduas po espressai sentidus e emotzionis.

Pipius

Su bilinguismu fait trigai s’achirimentu de sa lìngua a is pipius.

FARSU. Custu est unu mitu chi fut popolari agoa, in sa metadi de su de 20 sèculus. De insandus, circas scientìficas medas ant amostau ca su pipiu bilìnguu no trigat a achiriri sa lìngua sua. Nau custu, s’iat a depi arregordai ca is pipius bilìnguus, po mori ca depint tenni e ita fai cun duas o prus lìnguas, funt in calincuna manera diferentis de is pipius monolìnguus, ma de seguru no po su chi pertocat s’achirimentu de sa lìngua. E po cantu spetat a is pipius bilìnguus cun barrancus de linguatzu (po ndi nai unu, sa dislessia), no funt in proportzioni de prus de is pipius monolìnguus cun is pròpius barrancus.

Sa lìngua fueddada in domu at a tenni efetu malu in s’achirimentu de sa lìngua a scola, candu custa est diferenti.

FARSU. De fatu, sa lìngua de domu podit essi imperada che a fundòriu linguìsticu po achiriri bisuras de s’àtera lìngua. E donat puru a is pipius una lìngua de podi fueddai (cun babus, mamas, genti de domu, e, mancai, maistus) in s’interis chi megant de achiriri s’àtera.

Chi babus e mamas bolint pesai is pipius insoru bilìnguus, depint imperai sa tènnica de “una personi – una lìngua”.

FARSU. Nci at bias medas po essi segurus chi su pipiu si pesit bilìnguu: una personi de domu fueddat una lìngua e un’àtera personi de domu fueddat s’àtera; una lìngua s’imperat in domu e s’àtera foras de domu; su pipiu achirit sa segundu lìngua a scola, etc. Su chi fait totu (su faidori-crai) est s’ABISÒNGIU. Su pipiu depit lompi a cumprendi, po su prus chena si-nd’acatai (a manera no cuscienti), ca nci at abisòngiu de duas o prus lìnguas in sa vida de dònnia dii. Est inguni chi sa tènnica “una personi – una lìngua” bortas medas faddit ca su pipiu bilìnguu si-nd’acatat luegus ca sa lìngua prus dèbili (a fitianu sa minorisada) a sa dereta no serbit (chi is de domu o àterus familiaris chistionant s’unu cun s’àteru sèmpiri cun s’àtera lìngua prus forti, insandus a ita serbit a apoderai sa lìngua prus dèbili?). Sa mellus tènnica est ca totu is de famìllia imperant sa lìngua prus debili in domu, chi fait, po podi amanniai su cuntatu de su pipiu cun cussa e marcai su territòriu “printzipali” de sa lìngua.

Is pipius pesaus bilìnguus ant a amesturai sèmpiri is lìnguas insoru.

FARSU. Chi is pipius bilìnguus arrelatant in duus sètius, siat bilìnguu siat monolìnguu, insandus imparant a amesturai is lìnguas in tzertus momentus sceti. Candu funt cun monolìnguus (po nai, ajaja chi no chistionat nudda s’ingresu), imparant debressi a chistionai sa lìngua giusta sceti (sinuncas s’iat a sentzai sa comunicadura). Est de importu perou chi custu sètiu siat monolìnguu diaderus (e no siat unu “bogai trogas” anca unu parenti bilìnguu pretendit de no connosci s’àtera lìngua); is pipius s’ant a smerai a fueddai una lìngua sceti chi dda intendint cosa pretzisa po podi comunicai. Duncas is de domu ant a circai de fraigai ambientis a naturali monolìnguu anca is pipius ant a tenni abisòngiu, e po cussu ant a imperai, una lìngua sceti.

Po ndi sciri de prus carca custus acàpius:

1. Su lìburu de François Grosjean Bilingual: Life and Reality (Harvard University Press, 2010)

2. Unu scritu curtzu “Ita depint sciri babus e mamas asuba de su bilinguismu”, de François Grosjean

3. Un’interbista de François Grosjean asuba de su bilinguismu